Szerdahely György Alajos művei
Opera Szerdahelyana
Elektronikus kritikai kiadás

Gustus est facultas sentiendi, quod est Pulchrum, ac ipsius pulchritudinis limites, & gradus per veram sensuum, iudiciumque vim discernendi. Haec tam universalis est hominum facultas, quam intellectus, aut sensus moralis; sed cognitione debet coli, & acui. Scientia, quae veram pulchri cognitionem procurat, et doctrina gustus, sive Aesthetica ab sentio dicta, Philosophiae pars, cuius obiectum, & materia cum sit Pulchrum, Scientia haec cum omnibus suis partibus est pulcherrima, elegantissima. An scientia haec nova, vel antiqua? unde orta, quomodo differt a veteribus? quae divisio Aestheticas, & qui primi illius cultores? exigit singularum Genium, quid Genius, & quae illius subsidia? vivacem spiritum, velox ingenium, vastam mentem, Archeologiam, pulchram Encyclopaediam.

Idea Pulchri non est nobis ingenita; imo quid sit Pulchrum, difficillima semper inter philosophos erat quaestio, & quibus de caussis? Hoc certum habetur: quod pulchrum est, sensibiliter placet, & delectat, si quo modo cognoscatur. Istud & experientia docet, & sensus communis. Cur autem placet? sed non omne, quod placet, est pulchrum: pulchritudo sine respectu utilitatis delectat. Complacentia ista obtinetur tam per sensus interiores, quam externas; omnis autem pulchritudo per eam rerum varietatem, & conformitatem placet, quae habet aptam unionem partium. Propterea Pulchritudinem reponimus in varietate recte, feliciterque unita, & sensibiliter proposita. Rebus sensu praeditis plus varietatis convenit, in animis plus ordinis, & conformitatis.

Pulchritudo quoad omnes sui partes multis ex capitibus oritur. Varietas est primum pulchri fundamentum, & quam ob caussam? Componitur autem ex copia rerum, & Disparitate partium. Copia alia est obiectiva, seu rerum, alia subiectiva personarum; haec est vena, & ubertas ingenii; illa nascitur ex Topicis, quorum aliqua sunt universalia, alia particularia; sed maxime comparatur per Distributionem rerum, per Imagines, Similitudines, Allegorias, Caussas, Comparationes. Copia ingenii, & mentis cum no cuique sit eadem, quisque suam prius exploret, quam materiam deligat. Disparitas ex Dissimilitudine, & Contrariis consurgit, habeturque in characteribus, actionibus, & positionibus. Disparitati Uniformitas, Copiae opponitur Paupertas. Tametsi autem magna sit & rerum, & personarum ubertas, eaque diversa, non tamen continuo aderit illa varietas, quae ad pulchrum necessaria est. Varietas illa nec mansa sit, nec luxuriet; Parsimoniam exigit, & rotundam Brevitatem.

Unio fundatur in Veritate Aesthetica, aut Verisimilitudine; hoc in fundamento conformitatem, & unionem Varietatis facit ordo partium, proportio, congruentia, Harmonia, seu consonantia, Decorum, & quo felicius convenit multiplex rerum varietas, tanto maior est Gratia, aut Dignitas; sitque Pulchritudo magis sincera, ingenua, & nativa.

Sensus, & cognitio pulchri habetur a luce, & vivacitate. Lucem, perspicuitatem, & sensum maiorem, multa sunt, quae rebus addant; praecipue id, quod est Magnum, Sublime, Novum, Mirabile, Singulare, seu humor, Ridiculum, Figurae quaedam, & Argumenta, ut vocamus, illustrantia, haec omnia totidem quasi colores sunt. Vivacitatem potissimum facit , hic vita est Aesthetica. Alii affectus sunt lenes, alii vehementes. Lex hic universalis est, ut vox, & signa affectuum sint rei, animoque convenientia; expressio vehementioris cuiuspiam affectus non sit artificiosa, male morata, aut nauseosa. Si his, aliisque ex capitibus fortior sit rei pulchra sensibilitas, Illusionem sequi necesse est.

Hi sunt praecipui pulchritudinis fontes, breviter quidem, & sicce indicati, sed immensa doctrinae, rerumque abundantia pleni; inde omnis pulchritudo deducitur in res, quae sunt, & esse possunt. Idcirco alia est Pulcritudo naturalis, alia artificalis; alia est in corpore, alia expers est corporis; & sic porro. Aliquando etiam Negligentia est pulchra, & Silentium disertum.

Pulchritudinis omnis exemplum, & imago est Natura, non ea tantum, quae est, sed magis illa, quam nos ex collectis plurium rerum dotibus mente, & spiritum nostro creatore facimus, ut esse debet, & dicimus Naturam Pulchram, moratam, & sublimam. Ad utramque per imitationem tendit Poesis, Oratoria, Musica, Pictura, Statuaria, Saltatoria, Architectura, Ars Hortensis, quae proinde sunt vel scientiae, vel Artes pulchrae, totidemque partes Aestheticas, cujus illae praecepta, & theoriam universalem sequuntur. Quo iure & quomodo artes istae in numerum amaeniorum referendae, & an praeter has sunt etiam aliae, quae ad titulum Pulchri vocari mereantur, & debeant? unde sunt ortae scientiae, & artes nostrae? quam legem debent servare in imitando, quae vitia cavere?

Omnes istae scientiae, & Artes habent quoddam commune vinculum, & quasi cognatione quadam inter se continentur; idem enim obiectum respiciunt, per idem principium, & in eundem finem tendunt, iis tantum signis differunt, quibus pulchrum repraesentat. Scientiae amaeniores, quales sunt Poetica & Oratoria utuntur signis arbitrariis, Artes autem talibus, quae vel ad visum, vel ad auditum referuntur. Auditum afficit Musica per soni varietatem; signa visibilia si habeant motum, conveniunt Saltatoriae, & Gymnastice; si vero quietam corporis positionem exhibeant, pertinent ad Artes, quae formanrtes appellantur. Positiones aliae fiunt in corporibus solidis; & hoc facit Statuaria, quaere huic affines sunt artes; aliae in planis, uti Pictura, & Chalcographia. Omnes istas artes dirigit Aesthetica, non quidem secundum principia mechanica, sed tam secundum univeraslem illam, quam omnibus scientiis, & artibus bellis praescribit, theoriam, quam secundum suam historiam, & effectus. Potest quis esse Aestheticus, quin idem sit artifex; hic enim elaborat artificium, ille judiacat, uterque ex iisdem Boni Gustus principiis agit.

Quamvis singulae pulcherrimarum Artium & limites suas, & signa propria habeant, saepe tamen inter se aliquae conveniunt, ut collatis studiis, & operis pulchritudinem magis venustam faciant, animosque nostros pluribus ex partibus afficiant. Quibus exemplis ostendi potest haec earum convenientia? sed magnae artis est hanc concordiam facere; quia natura pulchri est nimium esse sensibilem, & delicatum. Quae artes conveniunt facilius, ubi, quando? quae hanc in rem generalis regula?

Aesthetices universae finis proximus est, ut delectet; hoc illa facit per suas artes, quae sive rem proponant natura sua amaenam, sive tristem, & horridam, delectant, & cur? Delectatio ista & animi est, & sensuum, sed innocens honesta, & homine digna. In hac tamen non conquiescunt artes nostrae, sed delentando docent, cor & animum excolunt, mores efformant: Artibus his pectora mollescunt, asperitasque fugit; ad virtutem excitant, ut quam ostendunt, turpitudinem aversemur, & per ipsarum pulchritudinem ad Bonum, omnisque Boni, & Pulchri authorem adscendamus. Paucis: Aesthetica hominem facit pulchrum, & magis hominem, Quod mens pulchra, spiritus, & homo pulcher? propterea omni hominum generi ad communem vitae societatem aut utilis, aut necessaria; nobilitati autem maxime convenit.

Tota Aesthetica vis, & intentio est formata Bonum Gustum; iste regit genium, & arbiter est pulchri. Habet autem suos gradus: delicatus minimam quamque pulchretudinem, & vitium illico persentiscit; nobili gustui nihil placet, nisi quod pulchrum est, & decet; perfectissimus ille est, qui pulchrum, & bonum cum turpi, & malo nunquam commutat, ac inter pulchritudines eam feligit, quae est optima. In formando bono gustu, colendisque disciplinis, & artibus Aestheticis merito plurimum operae ponunt hac aetate cultiores Europae gentes, & inde honorem, aestimationem ferunt. Ad hanc nobis quoque tendendum, & in augendo pulcherrimarum scientiarum, & artium gustu consenescendum esset.

Poesis est imitatio naturae pulchrae; quod sit vel agendo, vel narrando, vel utroque modo. Finis eius delectare, & movere. Enthusiasmus, fictio, & versificatio subsidia duntaxat sunt ad perfecta imitandum. Poeta non est, qui Poesi nullum sum veritate, & honestate commercium esse putant. Poema omne sit ut pictura: habeat suam fabulam, characteres, & dictionem propriam. Poesis tota optime dividitum in Narrativam, Dramaticam, Lyricam, & Didacticam; sape tamen inter se conveniunt.

Poeta, ut Historicus, sed Musis, & Apolline plenus narrat Fabulas Aesopicas, Romanenses, Lusus Allegoricas, metamorphoses, Pastoralia, & Epos. In Aesopicis praecipui sunt Phaedrus^*, Desbillons^*, La Fontaine^*, Gellert^*, Hagedorn^*, Lichtwer^*, & Holberg^*. Romanensis est eventum inopinatorum historia, quae post multa heroum pericula, post variae fortunae lusus, artis, & industriae experimenta, amoris, vel odii vicissitudines laeto potissimum exitu terminatur. Quis eius scopus, origo quoad nomen, & rem? Semper suos habet & hostes, & patrones; saepe utriaque peccatur. Dum absit omnis impietas, omnis removeatur a verbis, & sententiis turpitudo, certa quaedam moderatio accedat. & scribentium, & legentium, istis acui ingenium posse censeo, liguam ali, & excoli mores ad aliquam partem humanitatis, civilemque congressum, & consuetudinem vitae politioris informari. Feneloni Telemachus^*, Marmontelii Belisarius^*, & forte etiam Heliodori Aethiopica^*, Barclaii Argenis praegustum possunt facere. Metamorphosis illa iam veteribus placuit, quae homines mutavit in formas alias, hoc in genere Ovidius^*est, in quo aliqui totam Physicam, & Ethicam invenisse se putant. Inter recentiores Petrus Schez^*non ineleganter Hungariae Metamorphoses dedit. Novae Metamorphosis princeps esse vult Holbergius^*in Dania, quod arbores, & bestias in homines convertit. Poesis pastoralis eam rusticarum vitam proponit, quae est aetate sincera, & aurea. Talem videmus in Idylliis Theocriti^*, adeo candidus, simplex, & amabilis est. Moschus^*minus negligentia habet, ideo magis abest a natura rei, sed tamen gratiosus. Bion^*horum ornatissimus. Virgilius^*totus est imitando Theocrito, eum tamen non exprimit. Merito quaeritur, an non discesserit a verosimili, dum res quasdam miscet, quae maiorem eruditionem, & alteriorem Ecloga sensum habent? Emortuam hanc poesim Itali suscitarunt, sed horum illi characterem addunt. Segrais^*apud Gallos optimus est Bucolicus, in Germania Gesner^*, in Hungaria Faludi^*. In Epopaeia illustres heroum actiones narrantur. Unus hic est heros, una actio, eaque integra, vera, aut verisimilis, illustris & felix. Habet actio suam fabulam, fabula suas dotes; res tota certamine varia, casus, prodigia, vicissitudines, digressiones; multiplicandae machinationes, variandi affectus, occurrendum satietati. Epicorum princeps est Homerus, male arguitur errorum rariorum. Hunc nemo in magnis sublimitate, in parvis proprietate superavit; idem laetus, ac pressus, iucundus, & gravis, tum copia, tum brevitate mirabilis. Virgilius in Aeneide feliciter est imitatus suum exemplar. Proximum huic locum tenent Ossiani carmina^*, Miltonis poemata^*, Tassi Hierosolyma liberata^*, Klopstokii Messias^*, Gyöngyösii Chariclia^*.

Drama gratae cuiuspiam actionis spectaculum exhibet; praestantissima Poeticae pars, Actionem oportet esse unam, locum eundem, & tantum temporis, quanto verosimile est evenisse omnia, quae spectanda proponuntur. Multas alias, & peculiares leges habet, facile offenditur. Si suis regulis, & rationi convenienter instituantum, magnopere adiuvat mores hominum, & recte adhibetur. Ludi nostri scenici sunt diversi a licentia veterum, idcirco non iure impetuntur. Tragoedia repraesentat actionem magnam, illustrem, & atrocem ad metum, & commiserationem. Fundamentum actionis ex historia potius domestica, quam aliena, nostraque potius, quam veteri petendum foret. Quales erant Graecorum Tragoediaem & Chori? quantum Tragoedia debet Aeschylo, Euripidi, & his magis divine Sophocli? quis eorum character, & opera? De Tragica Romanorum Poesi si ex iis iudicandum sit, quae Senecae nomen praeferunt, parum potest dici ad eorum laudem. Apud Gallos Cornelius^*, & Racinus^*Tragoediam extulere; inter Anglos Thomsonus^*& Shakespearus^*eminent; apud Germanos Klopstokius^*, Weissius^*, Schlegelius^*- praecipui. Comoedia vitae civilis, ac privatae imaginem exhibet cum iocis, & falibus. Comoedia Graecorum alia fuit vetus, alia media, alia nova. Unum ex iis, quamquam vix quarto sui parte superstitem habemus Aristophanem, & qualem? In Plauto^*praecipuae sunt virtutes verborum vis, & varietas, sentiarium pondus, decorum, & praecepta ad vitam in hominum consuetudine agendam. An ridiculo plus iusto indulsit, ut putidior videri debeat? Terentius excellit arte, decero & latii sermonis nitore; sed vim in illo comicam iure desideres. Opera est drama musicum autoribus Italis, forum, & theatrum plurium artium; natura sua multis vitiis est exposita, nulla est sine naevis; cur tamen delectat, & quem admodum posset saniori gustui conformari?

Poesis Lyrica non tam materia, quam cogitandi, & loquendi modo eminet. Audacia saltus, magnificentia, copia, suavitas in verbis, sententiis, & figuris eam definiunt; est maxime Aesthetice, quia vivace, quemdam animi sensum exprimit, quo deficiente cessa dum sibi poeta existimet, nisi novo impetu vel altium assurgat, vel alio rapiatur. Pindarus^*novem Lyricorum facile princeps, praesertim sublimitate. Anacreon gaudium, & laetitiam non affectatam spirat, sermonem gratiae fecerunt; sed amores, & convivia eius sobrius gustus non probat. Horatius^*Pindarum imitatus est, nunc sarbienius, Hebraeorum poesis Lyrica sicut excellit argumenti dignitate, ita etiam sublimitate; hoc maxime Davidis psalterio docemur, quo nihil est divinus: David Simonides^*noster, Pindarus, Alcaeus, Flaccus quoque. Caussa est diversitas & materiae, & spiritus. In Germania multi sunt sublimi, & amaena lyra.

Poesis Didactica veritatem proponit, & ornat. Talis in Hesiodo^*ostenditur. Saepe tamen veritatem coniungit cum fictione. Species huius poeticae alia est Historica, ut Lucani Pharsalia^*, Silii Bellum Punicum^*, Ovidii Fasti, alia Philosophia, uti Lucretius de natura rerum^*; Arati Phaenomena^*, Manilii Astronomica^*; alia denique Praeceptiva, ut Virgilii Georgica, Horatii, & Vidae ars poetica^*, Oppiani Halieutica^*, & Cynegeticon, aliorumque multorum. Poeta duo hic munia obit, alterum doctoris, alterum poetae. Quod docet, scrutari penitus, ac posse debet; tum non tantum eloquutione pura, nitida, eleganti, & splendida, sed imaginibus quoque, fictionibus, & episodiis uti. Satyra mordax, & falsum carmen carpendis hominum vitiis, & emendandis moribus instituta tota Romanorum est. Una est acris, & aperta, quae Lucilio^*, & Juvenali^*placuit; alia placida, & falsa, quam Horatius, neque malitiosus, neque misanthropicus, sed amicus pulchri, & boni spiritus, tenet. Ridiculum acri fortius, & melius magnas plerumque secat res. Flaccus noster Musam hic vult esse pedestrem. Juvenalis, & huius aetatis Satyrici minus placerent, nisi dictione poetica, & numerosa ornarent dicacitatem satyricam. Qui facit Satyram, sit sine crimine, vitia nec nimis aperte explicet, nec turpia scurriliter ingerat. Petulantia legum severitate coercenda foret. Ludentis Satyrae admiranda monumenta dederunt Swiftius, Butlerus^*, Cervantes, Liskovius^*, Rabener^*, & alii, quibus Satyra Varroniane placuit.

Ars oratoria id agit, ut hominem dolibus naturae liberaliter instructum, & iam in aliis scientiis probe versatum doceat proprie, ac fortiter cogitare, mentemque suam in publicis, privatisque negotiis, sive scripto sit agendum, sive voce, ornata, & vividi quadam, aptaque ad faciendam fidem eloquentia proponere. Hoc non tam praeceptorum, quae audimus, magisterio, quam eorum, quos videmus praestantissimarum omnis aetatis oratorum exemplo, propriaqeu experientia disci.

Primum oratoris officium est argumenta, & materiam comparare. Concepta materia redigitur in eum ordinem, quem prudentia praescribit, & proponitur per eloquutionem cuilibet idiomati propriam; hic sermo est, & oratio. Iudicium, cognitio morum, & affectuum tractatio magnopere necessaria sunt oratori. Praedanticum docendi ,discendique genus non sequimur; praecepta non faciunt oratorem.

Tota oratoria ars tendit in usum nostrorum temporum, & negotiorum, quom nos in Academicum, Civilem, Aulicum, & Communem distinguimus. Usus eloquentiae in Academiis multus est, sive cum faciendae sunt illae scribendi, dicendique exercitationes, quibus occupamur, & in futura vitae negotia praeparamur; Declamationes dicit Quintilianus^*: sive quum exactis feriis in generali studiorum instauratione, vel in principio novarum praelectionum, aut disputationibus publicis, aliisque litterariis sctibus sermone concepto praeludendum est. In collegiis quotidianis, in concessu Senatus, & Magistratus Academici, in solenni Doctorum inauguratione, in dedicatione librarum, & praefationibus, in orationibus illis, quas temporum quarumdam festivitas postulat, quem dicendi modum tenere debeamus, docemur.

Eloquentia Civilis ad caussas tractandas adhibetur in Curiis, & foro iudicali. Negotiorum, quae in deliberationem assumuntur, haec capita ponit Aristoteles: Vectigalia, & reditus; bellum, pax & federa; custodia regionis, nempe praesidia, munitionesque limitim, & annona; Commercia, & legum latio. His de caussis sit in curiis Relatio, quae vel est simplex, vel cum voto, vel ex actis, habilisque iudiciis extracta, & ex Protocollo compendiaria apposita. Quid Regestum, Repraesentatio, Libellus suplex? quis usus Eloquentiae, dum ad munia sacra vel profana liberis votis, & suffragiis eliguntur personae dignae; aut cum creatur, & instituitur magistratus aliquis, praeses, aut membrum Senatus, Iudicii, Curiae, aut Collegii publici? Qualis item Eloquentia in Comitiis provinciarum singularium, & Regni nostri? aut cum sacramentum fidelitatis novo principi praestantur? Haec politius persequimur. Forensis, seu Iudicialis Eloquentia in Accusatione, & Defensione versatur; utraque alias sub se species habet; nam ad Accusationem pertinet Querela, Exprobatio, Expostulatio, Invectio, Obiurgatio, & Comminatio; ad Defensionem Purgatio, Apologia, Deprecatio. Ex Accusatione, & Defensione sequitur Sententia Iudicum. Ut caussae forenses diserte tractentur, non satis est habere cognitionem Iurium; haec enim ad aequitatem, & iustitiam est necessaria, Oratorem, qualem esse volumus, non efficit. Ille demum, & sibi & caussis, & reipublicae optime consulit, vereque Politicus haberi debet, qui Iurisprudentiam cum Eloquentia coniungit.

Eloquentia idei etiam aestimanda est, quod iis proxime serviat, quibus servire felicitas est, Principibus. Ut enim multa, & magna sunt in Aulis negotia, ita ministerio Aulis Oratoriae pertractari debent, non quidem amplo, sed gravi, & nobili genere dicendi, quod paucis multa significet, & non tam verbis, quam rebus dignitatem praeseferat. Eloquentia Aulica usurpatur praecipue in sermonibus, qui fiunt ad Principes, a Principibus, & nomine Principum. Ad Principem acceditur, vel salutationis, & gratulationis, vel doloris contestandi caussa; vel ut ad capessendam coronam, aut regenda comitia invitetur, vel ut alia quae piam gratia petatur. Alio sermone accipiendus est, cum ipse accedit lustraturus urbem, Regnum. aut Comitiis interfuturus. Legati Principum propriam sibi habent Eloquentiam sive cum primam ineunt audientiam, sive cum valedicunt, sive dum graviore negotia tractant voce, vel porrectis memorialibus. Ad Eloquentiam Aulicam revocamus Rescripta Principum, Resonlutiones, Decreta, Notas, Manifesta, Petentes, Edicta, & alia huius generis.

Ad praxim Eloquentiae Communem referrimus ea sermonum genera, quae extra Academias, Curias, Forum, & Aulas instituuntur. Horum alii sunt Panegyrici, alii Natalitii, Nuptiales, Eucharistici, Gratulatorii, Funebres, Valedictorii, & alia omnium ordinum privata, & publice, nostrorum, &priorum temporum argumenta; quorum artificia, exempla, & critice uberius proponitur. In summa, Eloquentia suum regnum finibus circumscribi non patitur, ad universas res sese extendit.

Pictura cum Poesi tam aretam habet cognationem, ut altera ex altera, mutatis nominibus, possit intelligi. Idem spiritus est utrabique creator; gustus idem, qui Poetam, dirigit Pictorem; eadem artis utriusque natura, & finis; Pictura est poesis tacens.

Princeps Pictoris labor est rem conceptam delinare, certeque spatio, ac limitibus circumscribere. Alter rei designatae lumen, & umbram adolere; tertius colores apte inducere. His partibus absolvitur opus.

Quot partes Pictoriae, tot sunt classes Pictorum; non omnes eodem modo noverunt & delineare, & adumbrare, & colorare; imo forte nemo adhuc haec pictoris officia pari excellentia praestitit. Itali potiores sunt in Graphica, seu pictura lineari;Germani in coloribus. Fere regionibus, & locis, ut olim, picturae ingenium discretum est.

Picturam distingiumus in Veterem, & Novam. Graeci principio artis singulas imagines singulis coloribus pinxerunt, inde dictae; paullatim variare colores, iisque splendorem, ac hilaritatem dare didicerunt. Quae fuerit totius artis progressio, qui celebriores in ea, & id genus alia ex Plinio discimus. Apelles picturam ad sumum evexit; post illum sensim cepit deficere. Romani, praesertim eorum Caesares, nequidquam laborarunt in ea gustendando, optime Graecorum opera periere. Herculanensia, & quae Romae servantur, aut ex ruinis eruuntur, fere omnia sunt eius aetatis, qua cepit ars mori, aut iam fuit emortua. Hanc iterum, vel ad vitam, vel ad saniorem Gustum revocarunt Leonardus da Vinci^*, & Michael Angelus Buonarota^*circa seculum XV; ab his erecta fuit Schola Florentina, & post hanc ab aliis Romana, Longobardica, Bononiensis, Veneta, Germanica, Belgica. Quaelibet propriis quibusdam dotibus, & magistris gloriatur. Gallica non videtur habere characterem proprium; Anglica omnium minime fecunda.

Picturarum magna est diversitas; alia est parietaria, alia in Tabulis, vel Vitro; alia sit coloribus aqueis, alia oleayinis; alia punctata, quam Miniaturam dicimus, alia Encaustica. Labor Musaicas tanto melior, quanto magis accedit ad Picturam. Horum, & Similium notitia particularis necessaria est Aesthetica ad Gustum. Hic ingenia, & manus artificium spectantur.

Chalcographia veteribus ignota picturam imitatur. Triplex illa est. Ortum suum debet Germaniae, maiorem perfectionis gradum Belgio. Gallia praestantissimos habet magistros. Sed tamen nomine eorum neminem debent inducere in errorem. Raritas prototypi internum operi pretium non addit. Apographum ab exemplari probe discernendum est. Optime etiam exempla possunt dare vitiosum ectypon.

Imaginum vis maior est in animos, quam vel Poeseos, vel Eloquentiae. Pictura, & Chalcographia Religioni, & bonis moribus servire debet. Iuste damnatur colores, & aera, si id referant, quod intueri licet.

Pictura nova veterem superare videtur, sed Statuaria nostra hactenus non est assequuta antiquam. Ab arte hac celebrantur. Aegyptii, Hetrusci, & Graeci. Postremi principatum sunt adepti. Statuariam eorum Winkelmannus^*discernit in quator aetates. Prima illa rudior duravit ad Phidiam^*. Altera ab hoc usqua ad Alexandrum M. Tertia ad initione Caesarum. Ultimo horum tempore complectitur.

Primae aetatis reliquiae admodum paucae verae feruntur. Artifices post Daedalum sunt Similis, alii quorum nomine, & memoriam servavit Pausanias^*, & Plinius^*. Fuere etiam Scholae artificium, quarum celeberrima fuit Sicyonia;tum Corinthiaca, & Aeginatica; cuique sua manus, & methodus fuit. Phidias erat auctor secundae aetatis, & formae, quae proprius ad veritatem naturae accessit, emollivitque habitus, & actiones carperum, sed ita, ut severitas artis, maxime in proportionibus, magis servantur, expetereturque, quam quod oculos lenitate sua, & sensibiliori pulchritudine caperat. Durities quaedam notatur in operibus. Canachus^*, Calamis^*, Myron^*, Scopos^*, Alcamenas^*…laudantur. Polycleti signum fuit instar regulae, a quo normam artis petebant discentes. Character aetatis fertiae est pulchritudo, & gratia, quae oritur tum ex imitatione venustatis naturalis in toto corpore, tum ex varietate oris, & decoro actionum. Primus hanc dotem dedit Statuariae Praxiteles^*, Lysippus^*ad sumum perduxit. Ex hac aetate plura opera superesse creduntur. Sed in iudicio dissentiunt etiam periti salium operum spectatores, interdumque per ambitum intelligendi aetas operum dubia redditur; nam his quoque in rebus scepticismus quidem est. Insignes huius aetatis artifices, eorumque opera Plinius narrat. Post eas variam haec ars fortunam habuit. Artifices non tam ingenio, quam imitatione veterum, nec eiusdem generis, valuerunt. Dum nimium diligentes sunt in minutis elaborandis, & ornandis, veram perfectionem, &pulchritudinem amittunt. Bella, corruptio scientiarum, & gustus hanc etiam artem possum dedit. Romani, praeter laesarum quorumdam, & primorum favoram parum sunt meriti de Statuaria, cum Graecis fere oppressa est.

Reliquiae celeberrimae huius artis sunt Romae, Florentiae, portici ad Neapolim ex ruinis Herculani, pompeiani, & Stabiarum; Catanae, Dresdae. Plurimae Statuae tardius sunt erutae. Quis usus horum operum antiquis? quae utilitas horum operum cognoscendorum?

Ars resuscitata est in Italia. Ex cognitione antiquitatis sensim aliqui ad stylum veterem accessere. Eorum tamen operibus saepe deest gratia. In Germania lentius processum est defectu exemplorum. Dürerus^*fecit initium, & post eum multi feliciter progressi sunt in Patria, & Metropoli. In Gallia non pridem suum caput altius extulit Statuaria.

Huc referenda est etiam Ceatatura, & Glyptica, seu Scalptura gemmarum, lapidum;quo in genere tria spectantur: lapillus ipse, artificium, ingenium, denique argumentum Scalpturae. Ut quis bonum in Statuaria sensum habeat, optime omnis aetatis exempla, eaque no pauca videre, & expendere debet.

Plastica molliorem materiam tractat, mater Statuariae, Caelaturae, & Scalpturae. Ex argilla, creta, gypso, &cera fingit, quae vult;metalla fundit in statuas. Horum porro varia sunt genera a varietate magnitudinis, & habitas. Artificii & forma, & vicissitudo eadem, quae lapideis, fuit, iidemque saepe in eodem genere magistri. Reliquiae statuarum aenearum maiorum non nimis multae sunt; augetur autem ex cavernis Herculani. Minorum signorum copia maior est. Ars Fusoria hunc magis in clarescit.

Architectura producta fuit ad necessitatem; sensim capit adhiberi ad utilitatem, & commoditatem; tandem versa etiam est ad Venustatem. Haec sunt capita hodiernae Architecturae. Bonus Gustus circa unam Venustatem versatur; hic est Architectura Aesthetica. Ad Venustatem plurimum confert Eurythmia; sive quidam ordo partium, qui sit conveniens loco, sini, & tempori;deinde symmetria, seu partium similitudo, aut consentiens proportio. Nulla est aedificii pars, de qua sanus gustus non iudicet. An recte Aegyptii, &alii sequabantur in Architectura siplicitatem, & eam magnitudinis admirationem, quae ex Pyramidibus, Obeliscis, & Labyrinthis patet? Graecia melius coniunxit simplicitatem cum gratia. Vetus Roma est vera lex, &norma pulchra, & magnifice aedificandi.

Inter ornamenta primum locum obtinent columnae, ut vetus, ita princeps aedificiorum venustas. Pulcherrime hale arti. pars haesit aliquamdiu riunis consepulta Gothorum barbarie; restituta est labore, & industria Italorum, praesertim Barozzii de Vignola^*. Columnis, & aliis aedis partibus apponi possunt ornamenta varia, quae vel finem aedificii per symbolum indicent, ut laurus Aulam Academicam, arma armamentarium; vel duntaxat ad arbitrium sint accepta, uti folia, flores, fructus, Atlantes, Caryatides, Ancones, & similia. Aesthetica potest ubique locum habere; pervagatur omnia, versatur circa marmor, aliosque lapides, circa liqua, metalla, & totum artificium; in subsidium vocat Plasticam, Caelaturam, Statuariam, Pictoriam; & licet delicata sit, artifices tamen, ut excurrant liberius, permittit suo genio, modo non excedent leges symmetrica, quas Mathesis ex suo tribunali dictat, ut videre est in aedificiis novioris gustus, ubi ornamentorum varietas spectatores mirifice delectat. Cetera, quae huc pertinent, relinquuntur artis studiosis cognoscenda.

Natura ad Numeros ducimur. Numeros Musica habet duplicas, in vocibus, & in corpore; utriusque enim rei aptus quidam modus desideratur. Fines olim ampliores habuit; complectebatur enim Cantum, Saltum, Versum, & Pronunciationem Oratoriam, eratque Ars decoris in vocibus, & motibus. Hodie in modulatione vocis & vivae, & organorum consistit; modus autem in gestu, & motu dicitur Ars Saltandi. Reapse illa est Musica viva, & vocalis, haec vere Muta, Pantomime.

Utriusque natura discendo est ex natura Tonorum, Gestuum, & Motuum; qui cum ad corda hominum manifestanda sint nati, praecipua univerae Musicae obiecta sunt Affectus animi, debetque tam vocalis, quam muta Musica, sive Saltatio certum quendam sensum, & significationem habere, iisdemque cum sermone Poetico, & oratorio proprietatibus instrui? generalis haec est, ut omnis Tonus, & Gestus rei, quae debet exprimi, proprio conveniat; in specie autem ut expressio, & repraesentatio sit perspicua, materiae attemperata, vivax, nonnunquam delicata, & tenera, simplex, facilis, ac denique nova, praesertim in Musica sonora; quia iudicium aurium est superbissimum.

His utriusque Musices virtutibus naturalibus alius superaddit Ars, quae omnia definit per Tactum, Motum, Melodiam, & Harmoniam. Leges istae quamvis sint severae, naturalem tamen significationem Tonorum in Musica, Gestuum, & motuum in Saltatoria non tantum non destruunt, vel mutant, sed potius fortiorem, sc venustiorem faciunt, dum suas illia gratias impertiunt. Musica, & Saltatio suis instructa dotibus disertius loquitur, quam vel Poesis, vel Eloquentia.

Ars Musica prae Saltatoria magnam in corda hominum virtutem habet; huius, & illius bonus usus si sit, non paucas in communi etiam vitae societate utilitates praestat. Itali his in Artibus dicunt se esse magistros Artem saltandi hac aetate ad sumam perfectionem evenit Noverre; apud eum Spectatores & mutum Saltatorem intelligunt, & nihil loquentem audiunt.

Horti cultura exercetur vel eduliorum caussa in ditorio, & pomario; vel propter delicias in vividaria, & topiaria; vel denique & voluptatis, & utilitatis gratia. Hortus Alcioni, quem Homerus fecit, utrumque spectasse videtur, quamvis neutrum satis praestituit. Nos hic solam in Horte delectationem curamus; iam etiam per excellentiam Horti nomine deliciarum locus intelligitur.

Horti igitur Aesthetici finis est, ut delectet. Delectatio illa consistit in grato, & ille cebroso sensu magnitudinis, coloris, amaenifectiores oriuntur ex multiplici rerum Varietate; Varietatem faciunt planities, tumuli, colles, arbores ordinatae, & in silvam temere crescentes, herbae, flores, areae, tori, vini, semitae, & similia. Hortus debet esse instar theatri, & scenas diversas aperire.

Sed varietas non sit nimia; decet arte anxia non quaeritur. Errant, qui eundem in Hortum conferunt omnia, quae excogitari possunt, ornamenta, arcus triumphales, & testudines perplexa, atque camerato topiario convestitas, areas maeandris, & diverticulis prope infinitis instructas, fontes Salientes, aquarum lapsus, lacus, insulas, stellas, aedificia Sinica, pyramides, obeliscos, templa, ruines antiquitatem spirantes, varias hominum, animantiunque figuras partim ex ramis plectilibus, partim lapide structas, & nescio quae alia. Decorationes accumulatae, & supervacuae - rem principalem imminuunt, oculos, & mentem conturbant; nec naturalis est Hortus, nec eam, quam deberet, impressionem facit in animum. Ars Hortensis naturam adiuvet, & condeceret, ut Hortus & Natura, & Arte blandiatur, delectetque. Quod sit, si Varietas in unitatem, simplicitatem pulchro artificio componatur. Labyrinthum in Horto non probamus. Plura alia vitia sunt, quae malus Gustus pro decore statuit. Horti si venerum, & gratiarum sedes esse debent, sic instruantur, ut ex omni parte nova delectationis seges occurrat, sensusque omnes liquidissima voluptate perfundat. Aliae artes amaeniores possunt venire in abusum, & malitiam; Horti purissimam voluptatem pariunt. Oculos pascit discolor amaenitas, nares oderum suavitas excitat;aures aquarum belle cadentium admurmuratio, vel aurae susurrus frondibus ad numerum adsicientibus involutus, & avium certantium convitia recreant; gustatum fructus provocant, tactum, & corpus molles, ac resupivi sori reficiunt; mentem ars, ingenium, & natura oblectat; denique Hortus Aestheticus totum hominem tenet in gaudio, eique novam quamdam vitam innocenter inspirat.

Qui sint venustissimi huius aetatis Horti, non satis convenit. Italia multis ornatur; Versaliensis magnificus, sed vitiosus. Sinensium Gustum commendat Home. Olim Horti pensices erant inter miracula; sed magis propter artificium, & laboris improbitatem, quam ob elegantiam Horti Hesperidum ita fuere celebrari, ut iis propter venustatem fructus aurei fuerint afficti.