Szerdahely György Alajos művei
Opera Szerdahelyana
Elektronikus kritikai kiadás

Fabulam in multas, et varias significationes accipi iam alias monui;⁵semper a fando dicitur, ait M. Tertullianus Varro Latinorum doctissimus, habetque narrationem:⁶μυθος, μυθεσμαι Graeci dicunt. Hoc loco Fabulae nomine intelligo, designoque sermonem quemdam falsum, sed verosimilem, et brevem, qui veritatem aliquam tradit ad doctrinam, et institutionem humanae vitae. Det exemplum Horatius:

Sermo hic, ut quisque videt, est falsus; sed observatis mundi tam veri, quam poetici proprietatibus ingenio Cerui, et Equi profecto consentaneus, et breuis. En autem qualem ad doctrinam repente nos traducat auctor!

Quas in hac fabella dotes ostendi, necessariae sunt; propterea has ipsas in aliis eiusdem naturae figmentis adesse volo, moneoque, ut omnis fabula habeat suam Verosimilitudinem, Breuitatem, et Doctrinam Moralem. Verosimilitudo qualis esse debeat, videre est in Doctrina Boni Gustus, et Poetice mea generali: tota illius bonitas existit e natura mundi veri, et commentitii. Breuitas tum erit proba, si res tota dicatur perspicue, ut facile adripi, tenerique possit: nam si longius educatur narratio, orneturque magis ad magnificentiam, quam ad veritatem, haerebit animus rerum incertitudine suspensus. Denique Doctrina moralis est anima nostrae fabulae; nihil autem refert, siue praeponatur sermoni, siue subiiciatur. Immo cum diserta, claraque est fabula, veritas illius etiam tacente poeta intelligitur; sua sponte peruenit ad animum. Si doctrina quaeri debeat, aenigmati potius, quam fabulae erit similior. – Fabula huius indolis gessit diuersa nomina; olim enim dicebatur Sybaritica, Cilix, Cypria, Lybica, Ephesia, et nescio quibus praeterea titulis dictincta fuerit? Credo omnia eius cognomenta vel ab auctore, vel ab urbe, aut regione fuisse desumta.⁸Iam modo voce magis communi nominatur AESOPIA, non ut vulgus putat ea de caussa, quod Aesopum nactae sint inuentorem; originem enim talium fictionum altius esse quaerendam suo loco demonstrabo; sed quod Aesopo philosopho, et erudito homini in deliciis fuerit: usus ille fuit hoc poeseos genere valde frequenter, et ingeniose; ideo nomen ab illo mutuari placuit.

Aphtonius Sophista tria genera statuit Aesopiae Fabulae; aliam enim dicit esse Fabulam Rationalem, aliam Moralem, aliam Mixtam. Distributio est optima; hanc sequamur.

Primo: FABVLA RATIONALIS narrat dictum, aut factum hominum, quod illi neque dixerunt, neque fecerunt, sed dicere reapse, facereque potuerunt: PARABOLAM adpellare visum est a παραβαλλω comparo, seu adsimilo. Exemplum profanum sit istud:

Secundo: FABVLA MORALIS imitatur morem rerum ratione carentium. Res autem, quae ratione carent, sunt Animalia, Vegetabilia, et Inanima, seu prorsus insensilia. Itaque sicut earum rerum classis est triplex, ita Moralis Fabulae. Totum hoc, quod aiebam, APOLOGUS dici consueuit, siue sint Bestiae, siue Plantae, seu denique Res omni sensu destitutae. Proponam haec capita singillatim.

I.Apologus mentitur Animalium actiones, sermonesque verosimiliter. Exquisitum est istud de Rana.

II. Plantae, arbores, et huius generis res, quibus aliqua vitae portio data est, tinguntur sentire, loqui, et agere; atque ideo alteram Apologi speciem faciunt. De Quercu, et Arundine, de Dumo, et Abiete, de Calamo, et Olea - - notiora sunt ex Aesopo, Cucurbitam, et Quercum audiamus: Cucurbita crescebat e multa pluuia, coelique clementia paucos intra dies, et iam in quercum laeta surgebat. Quum nihil obstare sensit, complexa frondes arboris explicare sua folia, ramos inuoluere, flores ostentare, et ingentibus tandem pomis luxuriare; visa sibi est felicissima. Itaque Quercum fastuose increpans, videsne, inquit, quantum ego te superem? Folia magna, brachia multa, poma praegrandia! Brevi adeo tempore tanta facta sum, et tu mihi serva es. Quercus nihil admirata fastum Cucurbitae senili prudentia, ego, ait, multos in annos vigeo; tu vero cum bruma venerit, viribus defecta concides.¹¹

III. Plenum est audacia, quod aliquando faciunt poetae; Rebus enim prorsum inanimis, quales sunt amphora, malleus, incus, lima, mons, - sensus humanos, et vocem non sine miraculo tribuunt. Factum unum enarrabo.¹²

Tertio: FABVLA MIXTA nascitur ex compositione Parabolae, et Apologi: hic enim non hominem cum homine, non bestiam cum bestia, non inanima cum inanimis; sed hominem cum bestia agere, sermonemque conferre facimus, ut in ista historia:

Locus est hic, ut respondeam hominibus, minime malis illis quidem, sed non satis acutis iudicibus, qui dicunt maximam eorum partem, quae Fabulae Aesopiae memorant, imprudenti ingenio, insipidoque gustu conficta esse. Audiunt Equum ab homine implorare operam contra ceruum, Ranam suos natos de sua magnitudine interrogare, Cucurbitam de sua felicitate coram Quercu gloriari, ollas peregrinari, Canem venaticum prudenter hero suo respondere; - - - negant haec fieri posse, et tametsi urgenatur, posse negant, et in eo perstant, non videntes quid fabula valeat. Vellem ut isti legerint M. T. Ciceronem. Vidissent enim quid reposuerit Philosophis, qui narrationi de mirabili Gygis annullo pertinaciter repugnarunt fictam, et commentitiam fabulam identidem obiectantes;¹⁶quasi vero aliquis aut factum id esse, aut fieri potuisse defendat quod de belluis, de plantis, et rebus sensu destitutis Aesopio more recensetur. Non quaerimus hic an fieri potuisse dicimus aetate illa, qua tam rebus inanimatis, quam animalibus potestas, ususque fuit intelligendi, et loquendi;¹⁷de Poesi loquimur, Mundum, et Naturam esse Poeticam, posseque poetas multa, quae alii non possunt, nemini licet dubitare. Non est hic equue sine intellectu, non est rana sine sermone; possunt ollae peregrinaeri, cucurbita quercui tarditatem exprobrare. Poeta Aesopicus illam duntaxat naturam reddit animalibus, rebusque insensibilibus, quam illis in mundo poetico fuisse ingeneratam fama constans, fidesque communis extra controuersiam posuit. Et quae tandem est temeritas brutis animantibus mentem, sermonesque tribuere, quae talia corporis organa sunt sortitae, qualia nos accipimus? et ea tantum de caussa adparent esse muta, et irrationalia, quod nos signa, et idiomata eorum non intelligamus? Habent aliquam mentem bestiae, habent suam linguam, et vocem; diuerso motu, sonoque testantur, et eloquuntur suas cogitationes, et adfectus. Quaero qua ex parte sit defectus, quod non intelligantur, nostrane, an illarum? Forte se mutuo ranae intelligunt, quod nos ignoramus; forte signa, vocesque animalium sunt sermones, quorum sensum non soli non adsequimur. Si animalia inde iudicarent nos homines esse rationis expertes, quod verba nostra, sermonemque non intelligant, in quo esset vitium? Conuertamus hanc quaestionem in nos ipsos - -. Sed omitto talia percontari. Cur non possit poeta animare cucurbitam, quercum, arundinem, ollam, limam, montem, et illa omnia, quae omnipotentiae poeticae sunt subdita? – Si cui hoc non satis faciat, alia ratione interpretabor. Si frater et soror ita concertarent, ut superius enarratum fuit, nonne pater eodem modo litem componeret? si equus mente foret praeditus, velletque ceruum vincere, nonne imploraret opem hominis? si ollae possent peregrinari, et in se se mutuo offendere, nonne aenea fictilem contereret? si canis grandaeuus, et emeritus, suique compos a venatore non possit, nonne illo cum dicto latraret contra? si lima sentiret, mordereturque a vipera, nonne illud reponeret: quid me stulta dente captas laedere, omne adsueui ferrum quae corrodere? si rana tangeretur inuidia, quod tanta non sit, quantus est bos, quem viderat, ambiretque eius magnitudinem, nonne inflaret sese maiore nisu, et rumperetur? - - Hunc in modum possunt exponi figmenta Aesopica. Ceterum allegorica sunt ista omnia; non tam curamus vestem (quamquam et vestem curamus iuxta leges verisimilitudinis) quam id, quod sub vesta aliena continetur, verum, et pulcrum. Remoueatur velum, cesset allegoria; loquamur in specie, et commutemus nomina. Rana illa, quae se inuidia fortis alienae, vel potius ambitione magnitudinis inflauerat, sit homo, sit Iulius Caesar, sit parens humani generis Adam. Et Adamum, et Caesarem, et multos alios ambitio perdidit. Igitur nemo suis viribus altiora adpetat; documentum est viris, et mulieribus, summis, et infimis, totique hominum nationi utilissimum: inops potentem dum vult imitari, perit. Audis apologum; quid rides? quaerit Horatius. Mutato nomine de te fabula narratur.¹⁸

Gustus in Fabulis Aesopiis peculiares habet regulas; praecipuas adnotabo; ceterae vel sparguntur per istum tractatum, vel in generali theoria Poetices continentur. I. Fabula Aesopia natura sua est narratio; poeta sua in persona sermonem incipit, et narrat fraenari equum, rixari fratrem cum sorore, ranam inuidia incitari, cucurbitam superbire, limam a vipera morderi, canem a venatore reprehendi - -. Haec inquam poeta refert ut historicus, et in auribus deponit. II. Narratio illa historica saepe transit in Dialogum, et Drama; aperitur theatrum, et iam non poeta loquitur, sed vel homines alii, vel bestiae, vel personae quaedam verae, aut fictae videntur in scenis, et loquentes audiuntur: atque adeo in Fabulis Aesopiis poesis saepe est et Narratoria, et Dramatica; eaque tam oculi, quam aures adficiuntur. Illa de fratre, et sorore, de rana, de vipera, et lima, de venatore, et cane, de cucurbita, et quercu - - - sunt totidem dramatia. Simplex in illis est actio, sed multarum instar: initium, medium, et finis, seu implexio, et solutio. Si plura fabularum exempla perlustremus, inuenimus in multis commutari fortunam, variari scenas, et totam poematii oeconomiam e legibus Poetices rite instrui. III. Non sunt inducenda genera personarum, et rerum, sed species exhibendae: quia quod in genere dicitur, non putamus esse nostrum propter amorem illum, quem φιλαυτιαν dicimus, sed excusatione, vel interpretatione auertimus. Quod autem in specie profertur, unicuique, nisi amore sit caecus, patet, et adhaeret. Eapropter plene probare non possum, quae est inter Aesopias de universo Simiarum genere. Simiae, inquit, duos catulos pariunt, sed unum ex iis negligunt, alterum duntaxat nutriunt; ita fit, ut illum, quem amant, complectendo enecent, alium, quem non curarunt, incolumem habeant. Fabula docet: Fortunam omni cura essse potiorem.¹⁹IV. Noscenda est Natura rerum; cognitio illius facem praeferat. Non mihi placet, quod lupus cum agno sermones mutet, causamque mortis in verbis quaerat;²⁰natura enim lupi est, ut in agnum, quem semel adspexit, subito irruat. Quid in venatione vacca, capella, et ouis? non sunt venatoria haec animalia. Sed esto venatum petant. Quid? Si praedam aequa parte diuidant, quid agent cum carne, quam sibi nec possunt petere, quia leonem metuunt; nec consumere, quia natura prohibet.²¹Mores, et characteres bestiarum sunt multo magis certi, constantesque, quam hominum: hi enim (quod pudori esse debet) sin sola leuitate sunt stabiles; illae vero sua in natura tam firmae, ut ne quidem in fictione possint immutari sine grandi poetae vitio. Verum est, fabulam omnem esse allegoriam, speculum, et imaginem veritatis; inde tamen nemo induxerit in animum fas esse destruere naturam lupi, vaccae, capellae; eisque mores alios, et adpetitiones ingenerare, ut eo magis exprimantur vitia hominum, et veritas doceatur. Immo cum fabula debeat esse imago doctrinae moralis, necesse est eam naturae, et veritati conformari. V. Illa solum bestiarum, et rerum proprietas exponenda est in fabula, quae habet aliquam cum homine conuenientiam; seu quae sit imago nostrarum actionum, et doctrina morum. VI. Non possunt ex omnibus rebus inanimatis fieri personae; prosopopoeia suas habet regulas, quas a sano gustu accepit.²²La motte Intellectum, et Memoriam ausus est loquentes facere; Stoppe diem Domini, et Mercurii animauit, et tamquam essent homines, coram perorantes adstitit; alii alia magis temerarie adtentarunt. Hic quoque probo sensu, iudicioque opus est. Quae iam usu diuturno inualuere, porro quoque usurpari possunt; illa vero, quorum idea est noua, peregrina, et male eformata, prorsus erunt occultanda: insolitam, audacemque prosopopoeiam phantasia reiicit.²³VII. Fabula sit concinna, sententia simplex, et uniuersalis. Inter Fabulam et Doctrinam non tantum aliquam similitudinem, sed etiam conuenientiam, et arctam quandam necessitudinem oportet esse: veritas moralis suapte consequatur e fabula. – VIII. Adfabulatio, et Fabula honestatem contineat, non autem vitium doceat: ad institutionem vitae humanae dixi hoc poema esse excogitatum: vel corrigere debet vitium, vel virtutem commendare. Quale est illud? Viator longum ingressus iter si quid inuenisset, dimidium eius Mercurio se oblaturum promisit. Inuenit autem vas plenum palmulis, et amygdalis. Fructus omnes laetus comedit, nucleos, et putamina Deo detulit: habes, inquiens, Mercuri quod voueram dimidium inuentae rei!²⁴– Quae fabula si est integra, noxia potius est, quam utilis; docet enim qua ratione queat Deus ab homine decipi. Dicendum erat impiam hominis calliditatem a Mercurio esse punitam.

Prope est ut dicam, nullum poematis genus fuisse tam populare, et commune, quam Parabolas, et Apologos: argumento enim sunt sacri, profanique scriptores usque ad euidentiam. Nationes, et aetates omnes usu receperunt fabulas; eas populi orientales praecipue dilexerunt; nos etiam omnes, qui scribimus, tamquam utilissimum mentium, et animorum alimentum commendamus. Diuinus est liber, in quo narrantur Arbores regem sibi constituisse;²⁵Diues quidam homo unicam, quam habebat, vicini sui ouem rapuisse, et in conuiuium hospitum adposuisse;²⁶Carduus in Libano legationem ad Cedrum adornasse.²⁷Si de profanis esset necessario loquendum, adducerem e prima antiquitate Herodotum,²⁸et Hesiodum;²⁹deinde Platonem,³⁰et Demonsthenem;³¹Ciceronem,³²et alios multos, et in literatura sumos. Ostenderem Poetas,³³Oratores,³⁴Philosophos,³⁵Historicos,³⁶et scientiarum omnium praesides, ex ministros, qui Fabulis Aesopiis eleganter, utiliterque usi sunt. Sed cur ego remota persequar? Hunc loquendi modum Seruatori nostro adprime fuisse familiarem nemo non nouit. Ab illo est fabula de diuite, et inope, de filio prodigo, de decem virginibus, de talentis in seruos distributis, de rege festa nuptialia instruente, de operariis in vineam conductis, - - et omnes illae, quas nobis sacri codices conseruarunt: sine parabolis nihil loquebatur.³⁷Quid multis opus est? Libri utriusque testamenti pleni sunt mysteriis, allegoriis, et aenigmatis.³⁸

Vehementer fallitur, qui putat Fabulas Aesopias ad inane spectaculum, et ludum, risumque puerorum, et agrestium hominum institutas esse. Non nego quod ait Quintilianus: his fabulis duci solere animos praecipue rusticorum, et imperitorum; quia hi et simplicius, quae ficta sunt, audiunt, et capti voluptate facile iis, quibus delectantur, consentiunt.³⁹Recte dictum adfirmo, quod censuit Priscianus: commenta ista primum pueris esse tradenda, quo molles eorum animi ad veram vitae rationem delectando conformetur.⁴⁰Utilitas fabularum nostrarum ultro porrigitur. Diligenter intuere has naenias, monet te Phaedrus elegantissimus: quantam in illis utilitatem reperies! non semper ea sunt, quae videntur; decipit frons prima multos, rara mens intelligit, quod interiore condidit cura angulo.⁴¹Philostratus vir, ut notum est, ingenio versatili Fabulas Aesopias considerauit tamquam theatrum,⁴²et recte; quod ego quoque iam superius demonstraui. Non spectamus in hoc theatro Plutum, non Amphitruonem, non Euclionem, non Dauum, non Phaedram, nis Alexandrum, non Iulium Caesarem, non Herculem formidabilem; sed, si parabola sit, homines alios vel modo primum a poeta procreatos, vel si noui non sint, fictis actionibus insignitos. Saepe, quod in apologis usu uenit, actores nostri sunt leo, taurus, equus, cerua, lupus, agnus, rana, locustae, formicae, et quaecunque numerantur animalia; saepe homines conparent cum bestiis, ratiocinantur, colloquuntur. Videmus aliquando in scena oliuam, vitem, ficum, rhamum, malleum, incudem, limam, aliasque res, non, ut esse solent, sensus expertes, sed prodigiose animatas, et quod sumum esse potest, mente, sermo neque praeditas. Dicam quod me iubet dicere veritas: Dramatia ista longe magis innocuum, meliusque moratum spectaculum faciunt, quam operosa, variaque implexione constructae Comoediae, Tragoediaeque. Non est hic muta testudo, non sunt arbores sine ratione, si poeta velit; sermocinantur, personas hominum repraesentant, et ita disserunt, utpropemodum credam verum esse, quod ait Fontane Gallus: Bruta nostros esse magistros, et doctores. – Non possum expleri admirando, dum insignem illam poetarum prudentiam contemplor, quam in dicendo, praecipiendoque sequuntur. Norunt illi quod ignotum esse non potest menti humanae, norunt inquam homines diuersa ratione esse comparatos, esse sui iuris, et potestatis, odisse praecepta, et imperia: inucam esse viam, quae ducat in animum: haec insistunt, et homines, qui tam sunt animo dissimiles, quam vultu, una voluptate capiunt, docent, et imperio continent. Vide ut sua in poesi formam omnem induant! ludunt cum pueris, torpent cum senibus, agunt cum viris, blandiuntur cum feminis, adtollunt se cum sumis, repunt cum infimis, loquuntur cum principibus, abtemperant cum subditis, - - delectant omnes, et omnes delectando erudiunt. Utilitas ergo Fabularum Aesopiarum in hoc est, quod peculiari quodam modo mentes, animosque hominum occupent. En ut in grauissimo rei publicae negotio oscitet Atheniensis populus! in vanum effusit eloquentiam suam Demosthenes. Itaque fabulam incipit de umbra asini, et concionem universam a taedio ad alacritatem excitat.⁴³Plebs Romana secessionem fecit a patribus: in exitio est Roma. At enim Menenius Agrippa intromissus ad castra prisco illo dicendi modo usus nihil aliud, quam apologum dixisse fertur de Membris in Ventrem insurgentibus, eaque nuga mentes hominum seditiosisrum inflexisse.⁴⁴– Satis est exemplorum. Complectar breuiter emolumenta fabularum: illustrant, quia suam habent lucem, et colores Aestheticos; docent, quia rem in imagine proponunt, et velut in speculo ostendunt; oblectant, quia facetam morum imitationem blande, ac illecebrose adferunt; admonent, quia veritatem ante oculos, ut videri possit, deponunt, aninumque feriunt, mouent, quia et coloribus, et luci, et imagini, et speculo, et imitationi magna est vis, veritati autem multo maxima.⁴⁵A. Gellius addat epiphonema: Aesopus haud immerito sapiens existimatus est; - non seuere, non imperiose praecepit, ut Philosophis mos est; sed festiuos, delectabilesque apologos commentus res in mentes, animosque hominum cum audiendi quadam illecebra induit.⁴⁶

Sed quid est, quod tam potenter oblectent, doceantque Fabulae Aesopiae? cur tam perspicuus est in eis doctrina? penetrantque magis is animum, et inflectunt voluntatem, quam monita, praeceptaque philosophica, vera, et salutaria? – Quaestio est cumprimis elegans, valida, et ad rem praesentem idonea, dignaque. Nempe Fabulae Aesopiae sunt totidem imagines, quae et formam suam, coloresque habent amaenissimos, et res alias praeter eam, quae sibi est propria, sensibus nostris offerunt, indicantque. Talium autem imaginum quanta sint lumina, quam clari colores, quanta illustritas, quam magna vis, et efficacitas ad delectandum, docendum, et permouendum, quis est qui nesciat, si redeat in memoriam eorum, quae scripta sunt parte secunda meae Aestheticae? Deinde, quod animanduerti debet, nonne veritatem, doctrinam, monitaque omnia, quae vitae nostrae aut corrigendae, aut virtuti instituendae nata sunt, lubentius audimus, dum ea non nobis, sed aliis adnunciari, proponique credimus? Caussa huius rei fundamentalis est quaedam animi superbia, amorque proprius; vitia nostra vel non agnoscimus, purosque nos esse putamus, vel doceri, admoneri, contrectari moleste serimus. Enarretur igitur fabula. Hanc, quoniam vel disserit de homibus prorsus ignotis, aut historiam animalium, negotiumque loquitur, aut vero vitam rerum sensu carentium, sermonemque comminiscitur, auidi auscultamus, et tamquam res in peregrino hoc argumento sisteret, mira voluptate gestimus, eaque, quae adferuntur, vel aprobamus si bona sint, vel si vitia contineant, odio, poenaque digna censemus. Ecce autem! cum iam ad finem deducta est fabula, cogimur animaduertere nos ipsos peti, tangi, doceri, castigari. Sed cum veritatem in imagine certam esse agnouerimus, non possumus immutare mentem, et animum; confiteri debemus deceptos nos esse, ac expugnatos. Ita regi Dauid, et seditiosae Romanorum plebi euenisse supra prodidi. – Quid? ita me disserentem unus aliquis interpellat: tantamne virtutem tribuo fabulis aesopiis, ut eas ratiociniis, et argumentationibus pares faciam, earumque fortitudine, ac violentia mentes humanas expugnari posse, vincique mihi persuaserim? Non hoc est, quod dico; quamquam enim non ignorem ab Aristotele fabulas numerari inter probationes Rhetoricas; ego tamen illis non plus affero, quam quod sint exemplum, et imago veritatis, ac doctrinae. Sic se res habet: Est certa quaedam veritas, quam poeta cupit proponere ad doctrinam, et institutionem hominum; ut suum finem obtineat, fabulam instruit, et veritatem illam iucunda quadam allegoria vestit. Officium Aesopi est non veritatem comprobare, sed illustrare; non mentem conuincere, sed admonere! non adsensum extorquere, sed adtentionem erigere, et quod clarum est intellectui, aesthetice imprimere phantasiae, ostensoque exemplo voluntatem inclinare. Apollonius Thyanaeus, quem nobis adeo prodigiosum effinxit Philostratus, cogit me prope suam sententiam una cum Menippo homine Cynico, et Critone. Ego, inquit, ad sapientiam adcommodatiores censeo Aesopi, quam ceterorum poetarum fabulas: alii enim nimia sua loquutione nos obruunt; Aesopus e rebus paruis magnas efficit, tenuique sermone, sed grandi masterio quid sit agendum, et omittendum? instruit. Illi saepe in eo enituntur, ut vi argumentorum euincant verum esse quod proponunt; Aesopus veritatem iam aliunde elaboratam, et certam illustrat, ostenditque. Illi posteaquam rem suam narrando finiuerunt, vera nec ne sit? inquirendum reliquunt; Aesopus ipsa loquendi falsitate veritatem profitetur, eamque ad mores probe erudiendos adcommodat. Denique, in quo maximum est pondus, illi amores illicitos, nuptias fratrum, et sororum, nefandaque hominum, deorumque crimina plenam in lucem proferunt, et exemplo docent fieri posse, quae ipsi vel finxerunt, vel crediderunt; Aesopus autem personas habet potissimum bestias, et fabulatores plane innoxias, suaque natura honestas. – Tantum de Utilitate Fabularum. Plura legi possunt apud Cl. Cl. C. F. Gellert, G. Sulzer, E. Lessing, I.C. Ernesti - -, qui de hoc argumento philosophati sunt. Unum est, quod addo: Apologi sunt magis idonei ad illustrandum, et docendum, quam parabolae; ratio est, quia Characteres bestiarum, et rerum inanimatarum sunt definiti, constantes, et certi; homines autem suis in actionibus valde leues, et instabiles. Deinde, cum homo narrari audit apologum, seu fabulam de bestiis, aut rebus usu vitae carentibus, nullo partium studio commouetur; quid enim adfectionis habeat in ursum, in quercum, in limam, et in res similes ab homine toto coelo diuersas? tranquillus est animus, totusque ad fabulam, et veritatem adtentus. Si vero Parabola proferatur, quia homines exhibet nobis undequaque pares, excitantur animi, et vel amore, vel odio, vel commiseratione, vel alio simili motu agitantur. Quis autem nescit perspicuitati cognitionis humanae nihil magis officere, quam perturbationes animorum?

Quando, et ubi sint exortae Fabulae huius generis, seu Poesis ista inuenta? Difficile est dicere. Si redeamus in antiqua tempora, fabulas in diuersis terrae regionibus deprehendimus. Propheta Nathan Ierosolymis; Ciuis, et orator Menenius Agrippa Romae; Philosophus, et Poeta Aesopus in Graecia: hi iam noti sunt. Non adseuero hos eodem fere tempore vixisse, quod aliqui computata annorum ratione tradunt: ego enim in nodos Chronologiae inextricalbiles non volo me implectere; hoc tamen existimare licet, fabulatores istos non magno seculorum intervallo fuisse diuisos. Luculentum est e facto ipsorum, talium fabularum notitiam, et usum in prouinciis, quas incolebant, fuisse receptum, et confirmatum. Quum autem regiones allae magno coleorum, terrarumque tractu sint separatae, necesse est originem fabularum multo esse vetustiorem; longo enim tempore opus est, ut res inuenta per prouincias tam longe diuisas perferatur, et in usum, ac consuetudinem deponatur. – Quintilianus autumat Hesiodum primum fabularum auctorem extitisse;⁴⁷quod mihi non videtur. Homeri Batrachomyomachia quid est aliud, quam apologus longiori rerum inuolutione compositus? Hunc autem opus esse Homeri, et ipsum Homerum Hesiodo antiquiorem censeo inductus non tam opinione, quam argumgentis sumorum huius aetatis Archaeologorum; nam qui propius ad veritatem accedunt, diuinum illum vatem ponunt ante Hesiodum centum, ante Christum Deum et seruatorem nostrum mille annis. Vetustissimum Aesopiae Fabulae paradigma est illud, quod iam adtuli de libro Iudicum; nam ante hoc nullum scio vestigium. Iam tunc credebat Ionahtan, qui sermonem illum de Lignis regem sibi constituentibus erat commentus, certius, et viuascius hoc ex apologo intellecturum universum populum, quam stulte egerit, quod sceptrum regium, quod pii, prudentesque viri merito hactenus recusarunt, in impium Abimelech contulerit; a quo nihil praeter spinas, et flammas, extremumque interitum expectare possent. Altius ergo repetenda est origo fabularum. Sed quis tempus illud determinet, et ostendat? Puto hoc fieri neutiquam posse. Occasionem inuentionis forte dedit penuria vocabulorum, et varietas gentium. Illa nationum idiomata, quibus uti volent ad exprimenda sua sensa, non sunt aeque multa, et faecunda; quod apud eas gentes obseruamus, quibuscum viuimus. Illa vero prorsus sterilia, ieiunaque fuisse oportuit, quae post uniuersalem hominum, et sermonis separationem sunt enata. Gentium, et Linguarum varietas facta est; unde consequi debebat, ut homines non semper haberent verba ad cogitationes suas exponendas, seque mutuo non intelligerent. Itaque fecerunt, quod natura magistra optima docet, et ostendit: coeperunt sua sensa repraesentare per signa, imagines, et similitudines. – Similitudo autem est fundamentum allegoriae, allegoria est ipsa fabula.

Si meminerimus Fabulam Aesopiam suapte natura esse narrationem, μυθος; Breuitatem, Perspicuitatem, et Verosmilitudinem necessario postulabimus. At hae non minus ipsius Fabulae, quam Dictionis sunt virtutes. Fabulae Aesopiae quanto minora sunt poemata, tanto magis deprauari possunt, atque etiam ut ecperientia docet, saepe deprauantur: pauci sunt fabulatores, qui hac in parte singulariter excellant; non quod rari sint, qui versantur in hoc campo: iam copiosos numerare possumus; sed, vel quod argumentum leue esse rati leuiter tractent; vel quod argumento tenui nimiam industriam impendant. Seu corrumpatur opus negligentia, seu labore nimio, semper est vitium. Stilus, seu dictio (istae sunt virtutes) simplex est, elegans, amaena, natiua, viuax, laeta, et candida. Multum est in istis nominibus. Simplicitas enascitur, quando paucis, propriisque verbus enunciatur quod est. Elegantia in genuino sermonis usu, delectuque sita est. Amaenitatem faciunt picturae minutiores; gratiosa quae sunt, illecebrose referuntur. Natiua dictio obponitur illi, quae est diligens, et studio conquisita. Viuacitatem, et laetitiam poeta facit, quando eas animalibus proprietates, nominaque impertit, quae sunt hominibus propria: aut parua cum magnis, et vicissim ita componit, ut maior aliqua diuersitas exurgat. Denique sine suco, et candidum exprimat, de qua narrat fabula. Sic ergo dictio maxime composita ad popularitatem. Exemplum hic nullum adfero, sed dimitto auditores ad optimos gentium politiorum fabulatores.

Aesopus natione Phryx, conditione seruus, deinde propter insignem ingenii viuacitatem adsertus in libertatem, apud Graecos, Persas, et Aegyptios nominatissimus temporibus Croesi, et Solonis. Multi vitam illius dare sunt conati; duo sunt praecipui, quos nomino: Planudes ille Maximus praenomine, re fabulator, et nugator maximus seculo quarto decimo; alter autem Claudius Caspar Bachetus de Meziriaco adprime litteratus. Fidem apud me non magnam obtinent. Putant aliqui Aesopum istum esse Asaph cantorem regis Dauid;⁴⁸alii cum Locmano Persa unum faciunt; illi denique, qui certis etiam in rebus dubitare volunt, ut sapere videantur, dubium esse aiunt, an aliquis hoc nomine fabulator aliquando fuerit? Traditur fuisse monstrose deformis, forte propterea, ut pulcritudo mentis tanto magis eniteat. Fabulatorem eum fuisse mirifice ingeniosum, et felicem nullus ambigo; an fabulas sripserit? Nescire me volunt Critici, qui suo more ambages, et labyrinthos struunt. Apud Aristophanem reprehenditur ignorantia Chori, quod nec Aesopum exercuerit;⁴⁹argumento ut reor manifesto aetate illa notas, et vulgares fuisse aliquas Aesopi fabulas. Fuere deinde alii, qui traditas ab eo fabulas collegerunt ex ore vulgi, et in scripta contulerunt. Fabulae illius sunt simplices, facetae, candidae, et natiuae; pulcherrrimam lucem, vitamque ostendunt ingenii, valent reconditis sententiarum dotibus. Omnibus retro aetatibus, vereque sapientibus, et gustuosis hominibus placuere. Mihi videtur thesaurus in illis esse doctissimus. Socrates quamuis indole fuerit seuerissima, his se deliciis occupabat.⁵⁰Facinore populi damnatus obiit; mortuo ingentem statuam posuere Attici manu Lysippi ante septem Sapientes.⁵¹

Aphtonius Sophista, seu Rhetor Antiochenus circa finem seculi secundi fabellas quadraginta Graecas non tam confecit, quam ab aliis mutuatus fuit. Cl. Neueletus suis eas castigationibus illustrauit.

S. Cyrilli Hierosolymitani nomine Apologi Morales vulgati sunt Viennae Austriae anno 1630. Subpositos esse, nec unquam graeco, sed latino, eoue illaudabili sermone scriptos esse mihi persuasum habeo. Auctor eorum ad seculum duodecimum sine iniuria referri potest.⁵²

Gabrias, aut Babrias Graecus aetatis incertae decem Libros Apologorum adornasse fertur.⁵³Si tales erant omnes eius fabulae, quales hodie superant quatuor latinis versibus inclusae, parum detrimenti habemus in earum iactura. Ignatius quidam Diaconus putatur esse versificator. Reliquiae sunt 43.

Locmanus Persa Arabibus putatur idem esse, qui Graecis Aesopus. Haec opinio forte inde nata fuit, quod interpres Arabs, qui Locmani fabulas e sermone Persico traduxit in suum, aliaus etiam Aesopias descripserit, easque sintne Locmani, an Aesopi, sine discrimine confuderit. Cl. Hirtius credit Locmanum esse originalem, ac Aesopo facem praetulisse.⁵⁴ Non dicam, quod coaeui fuisse dicantur. Locmanus paucas habet fabulas; nam praeter triginta septem non reperio. Sententiae sunt in iis insipidae, nec semper certae. Unum, si placet, eorum apologum conferamus. Apud Locmanum mulier habet gallinam, quae diebus singulis ponit ouum argenteum. Hoc iam non est verosimile; immo ut est apud interpretem latinum, atque etiam Olearium, ouum editur aureum. Mulier lucri maioris auida escam continui oggerit. At inde gallinae caput nimio pastu rumpitur. Hinc illa est doctrina: Multi hominum dum quaerunt augere lucra, amittunt etiam minora.⁵⁵Aesopus autem sic inquit? Mulier quaedam habebat gallinam quotidie singula oua ponentem. Sperans eam diebus singulis bina oua posituram, si plus escarum tribuisset, opipare educabat. Gallina vero pinguior effecta nec unum quidem ouum edidit. Haec fabula innnuit, quod homines per luxum rerum, et copiam marcescentes ab instituta industria retardentur.⁵⁶Utra meliori conditione sit fabula? Quaero. – Cl. Schneier de Locmanno Arabum Mythologo doctissime disseruit anno 1691.

Specimen Sapientiae Indorum veterum graece, et latine primus edidit Sebastianus Gottofredus Starchius Berolini anno 1697; quod opus tercentis annis ante Alexandrum M. Ex Indico in Arabicum conuersum esse dicit Abrahamus Echellensis. Verosimilius est fabulas istas politicis belluarum colloquiis plenas, et non semper amabili sale conspersas a Simeone Setho homine Graeculo circa annum Christi millesimum, ac centesimum excogitatas.⁵⁷Simile argumentum est in fabulis, et narrationibus Bidpai Indi, quas Arabes, Persae, Turcarumque Poeta Ali Tselebi Ben Saleh multis incrementis amplificasse, et in alias nationes diffudisse feruntur.⁵⁸– Eadem propemodum figmenta continentur in opere: Abuschalem, et eius aulae Philosophus, seu Sapientia Indorum.⁵⁹

Rabbi Barachias Nikdanus legitur hoc nomine: Parabolae Vulpium Rabbi Barachiae Nikdani translatae ex Hebraico in linguam latinam opera R. P. Melchioris Hanel S. I. Pragae 1661. in 8. Hebraice, et Latine.⁶⁰

Phaedrus gente Macedo, an Thrax? euictum nondum est, Octauii Augusti libertus quinque libros Fabularum Aesopiarum versibus senariis suauissimus expressit usus vetusti genere, sed rebus nouis;⁶¹non vane ominatus chartis nomen victurum suis, latinis dum manebit pretium litteris.⁶²Purus est, simplex, gratiosus, et venustus; sed ut dicam libere, verosimilitudinem uno, alteroue loco non obseruat.⁶³Fabulae illius diu latuere; primam in lucem prodiuerunt anno MDXCVI.⁶⁴Quae de Canibus ad Iouem delegatis agit, aliena est a pulcerimo Phaedri ingenio.⁶⁵Alteram quoque, quae incipit: Ranae paludis incolae ambiguum genus - - suppositum putat Fabricius.⁶⁶In aliis habent, qui se delectent posteri.⁶⁷

Rufus Festus Auienus, quo nomine traduntur fabulae 42. latinis elegis consriptae, quis, et quando fuerit, non satis liquet. Fabulae ipsae sunt parum facetae, sermo minus castigatus; tamen a quibusdam benigne laudantur.

In ItaliaRimicius, Hadrianus Barlandus, Laurentius Valla, et alii fabellas Aesopias partim e graeco transtulerunt, partim e sermone ligato in liberum conuerterunt. Neueletus plura veterum opuscula vulgauit. Franciscus Philelphus, Abstemius (vero nomine Beualiqua), etBernardinus Baldi, Ioannes Maria Verdizotti multa monumenta reliquerunt.Gabriel FaernusCremonensis bonus poeta vario carminus genere continuatas fabellas 100 composuit, et alter Phaedrus adpellari meruit.⁶⁸MarchioRoberti, etGrazigonouissimi sunt, quorum alter 70, alter autem 100 fabularum auctor est. Ioan. Nic. Meinhard opera, characteresque optimorum in Italia Poetarum iteratis in Germania typis sanissimo sensu proposuit.

Apud Gallos aut suo, aut latino sermone fabulati suntPhilibertus Hegemon, seu Guide, qui fabellas 22 Gallicis versibus edidit anno 1583;Iacobus Regnerius, qui suos 100 apologos adpellauit Phaedrios anno 1643 inuita Minerua;Ioannes Fontana, quem qui nescit, Fabularum Aesopiarum ignarus habeturIsaacus de Benserade, qui fabulas 200 tetrestichis conclusit;Aegidius Menagius, qui aliis suis operibus fabellas quasdam latine compositas inseruit;Ioannes Commiriuslatinus, qui si paullo foret simplicior, magis ac Faernus nomen alterius Phaedri mereretur;Eustachius le Noblelinguae utriusque potens, et 200 prope fabularum non infelix auctor;Antonius de la Mottemediocritatem tenet;Ant. Lud. Le Brunbestias humano more disserentes exhibet;Gab. Fran. Le Vay, qui oratione duplici non paucas fabellas est complexus;Henricus Richeriusad Fontanam omnium excellentissimum prope accedit;Franc. Ios. Desbillons,qui fabulas multas et condidit, et collegit, sanoque in gustu mirabiliter expressit, dignus plane est, qui tamquam alter Phaedrus adametur, et manibus venustorum hominum gestetur.Car. Stephan. Pesseliernouas habet inuentiones, sed pro argumento Aesopio nimium ingeniosas, et splendidas.Joannes Lud. Aubertsententias philosophicas simplici mendaciorum vestitu protulit; operosior est narratio. Apud Cl.Doratvasa, sellaeque loquuntur.Edmundus de Sauuignytotus est Asiaticus in sermone; Cl. QuoqueSaintlambert, acle Bretnarrationes orientales instituere;Petrus Ganeause effudit.Nicolaus Grozelieriuuentutem non inamaene docet;Iacobus Perasiucunde progreditur;P. Barbeviuacitatem ostentat. – Qui fabulas, et narrationes antiquiorum a seculo nempe duodecimo ad quintum decimum nosse desiderat, CollectionemStephani Barbazanin consilium, et maisterium aduocare debet.

Apud Anglos pauciores est reperire.Robertis Lestrange, etSamuel Richardsonnominati sunt.Ioannes Gayin aliis Artis Poeticae argumentis est felicior.Eduardus Mooreprioris aemulus seipsum magis, quam bestias, loquentem ostendit.Carolus DenisFontanam Gallum sibi sumsit imitandum.Wilhelmus Wilkieepicum suum sermonem transtulit ad has fabellas; et tametsi nec facilitatem Gayi, nec elegantiam Moori adsequatur, habendus tamen est loco perquam honorifico.Ioannem Langhorne, etAlex. Russeladtulisse sat est.

Germaniam ingredienti mihi occurritBurchardus de Wellis, seu Wallis e seculo XVI, qui multas vetustissimorum scriptor3um fabulationes congregauit.Ioachimus Camerariusmagna etiam cura, diligentiaque versatus est in hoc genere, et quas elaborauit fabulas, pura latinitate placent. Postremis his annis multi sunt, qui felicitatem ingenii, sermonisque sui testatem prodiderunt. Agmen eorum ducat immortalisC. F. Gellert, qui iam antea pro poesi Apologorum scriptum librum latine vulgauerat.⁶⁹Cum hoc singulari cum laude, commendationeque compellandi veniuntFrid. Hagedorn, Nicol. Giesecke, seu vero nomine Köszöghi a patria sua Ginsio dictus,M.G. Lichtwern, F.W. Gleim, Ephraim Lessing,⁷⁰ Ioan. Benia. Michaelis, Iohannes Willamow, Frid. Ewald, Wilh. Triller, Ios. Adolph. Schlegel, Ioan. Ant. Ebert, Burman.– Habemus multos alios, qui simili poeseos argumento delectare, docereque nos voluerunt.⁷¹Opto ne aliquando prodeant, in quos celeberrimi Rabeneri Satyra referri debeat.⁷²Fabulas amici meiHenrici de BretschneiderLipsiae anno 1781 proditas cum voluptate soleo legere.

Apud Danos notissimus estLud.3 Holberg; inter Russos eminere diciturBasilius Trediakowsky, Michael Cheraskow; ante omnesAlexander Soumarokow.

In Poetica Romanensi duo sunt poemata, sic enim usus obtinuit: paruum unum, et alterum magnum. Differunt autem multis titulis; utrumqueFabuladicitur, non quod undequaque sit commentum, sed quod fando proponi debeat: fabula a for, fari; propterea locum hoc occupat in Poesi Narratoria. Nomen suum unde habeat? non praetermittam dicere; illam Fabulam Romanensem prius absoluam, quaeparuaest; tum me totum ad eam transferam, quae et opere, et aestimationemagnaest.

Primo Fabula Romanensis est poema breue, quod habet narrationem simplicem historiae alicuius verae, aut fictae, veteris, aut nouae; proceditque pari, ac facili versu ad modulationem, et cantum, continetque amorem, aut laetitiam, aut alium animi adfectum, et motum. Argumentum ergo carminis est historicum, aut fabulosum, delectabile, amatorium, adfectuosum; cogitationes, et expressiones candidae, sinceraeque; sermo quia ad cantum adornatur, mollis, fluidus, rythmicus, et breuis. Huic Fabularum generi tardius est nomen inditum, quam illud natum; erant enim talia poematia apud omnes retro aetates, et nationes; nomen autem Romanum, et Romanense longe post seculum decimum fuit impositum. Iam olim Achilles ut iratum animum componeret, oblectaretque, praeclara heroum facinora argutam ad citharam decantabat.⁷³Tale fuit poema, quod insignis ille Demodocus cithara, voceque sua de Achille, et Ulysse,⁷⁴de Marte, et Venere,⁷⁵de Troiano Equo, Graecisque ducibus⁷⁶docte, suauiterque modulatus est. Nymphae quoque Naiades pulcherrima virginum turba, dum solae sunt ad undas Penei fluminis, alterna historiarum narratione praeprimis sese oblectare dicuntur.

Decantentur illae historiae, et nobis fabulae Romanae adpellabuntur. Talem sermocinandi materiam elegerunt Minyae filiae, quae cum ab aliis sacra Bacchi ritu solenni frequentantur, ipsae inter artificiosa manuum opera de Pyramo, et Thisbe, de Marte, et Venere, de Sole, et Leucothoe, de Salmaci, et Hermaphrodito mira eloquentia, sermonisque dulce dine per vices disserunt.⁷⁸Quaecunque sunt, erantque adhuc gentes, quas in notitiam nostram industria, fidesque scriptorum pertulit tam barbarae, quam politae, ipsique adeo immmanis Americae populi indole, sermone, rituque diuersissimi suo more, consuetudineque perpetua testantur, se similium poematum, quibus aut fabulas, aut vera facinora complectuntur, amantes, peritosque esse. Nulla est gens quae tales cantilenas, cantoresque non habeat.⁷⁹Christ. Adolphus Klotzius non uno nomine notus etiam extra Germaniam optabat ab amico suo Ioa. Georgio Iacobi originem talium fabellarum, et carminum intelligere, eique monumenta, et fontes quospiam, unde aliquid posse erui, demonstrare volebat. Sed fateor illa Topica esse eius modi, unde parum ad votum queat responderi. Si mens mea rite recordari, oculique in primordia gentium respicere possunt, licebit utique pronunciare: antiquissima fabularum exempla in miraculis , et rebus praeter leges naturae patratis versari. Unde non immerito mihi videtur initium huic poematio dedisse Ignorantia, quae parens esse solet superstitionum, monstrorumque variorum. Fuit enim apud omnes omnino populos aliquod tempus, quod prodigia nescio quam incomposita, monstraque portentosa fide facillima credebantur, eaque crebro sermone, cantuque per ora hominum communi studio, gaudioque spargebantur. – Posteaquem luce meliori deuicta est ea ignorantia, cesseruntque veritati caeca praeiudicia, narrabuntur quidem miracula, et portenta illa informia, non quod fidem obtinerent, sed quod rideri, delectarique aptissima haberentur. Ita Romanenses Fabellae a rebus monstrosis, et prodigiosis transiuerunt ad historias, et verosimilitudines. Ad fidem faciendam adpello rudes, et vulgares illas cantilenas, quas in gente unaquaque genuinas, et vetustissimas deprehendimus. Hae consulantur, et cum verbis meis conferantur. Si iam moderna poetarum Romanensium exempla aduocemus in examen, quid? illi vel veteres fabulas referunt, vel nouas condunt; in veteribus si prodigium aliquod, aut miraculum recinant, uti Cl. Schiebeler de pyxide Pandorae; ad ludum, et iocum, ad allegoriam, et doctrinam iteratas esse crediderint. Si vero historicum quoddam factum recenseant, uti Löwen de Lucretia, aut virtutis pulchritudinem commendant, aut horrorem vitii incutiunt. Utriusque generis fabulae peculiarem animi sensum, et motum spirare debent. Quae fabulae sunt nouae, nouoque gustu continuatae, si non ad illam antiquam, rudemque seculorum indolem, sed ad aetatem nostram scientiis, et artibus expolitam referuntur, ad omnes verosimilitudinis leges sunt exactae, bonoque sensu praeditae. Debet enim remoueri quidquid est artificiosum, et magno labore comparatum, quidquid habet argutius ingenium, ornatum sollicite quaesitum, et splendorem valde fulgentem; quia prima huius carminis virtus est natura, simplicitas, facilitas, et candor ingenuus. Hispani, et Lusitani in hoc Poeseos opere ante alios dicuntur excellere, non tam propterea quod suauissimis, optimisqie fabellis sint instructi; sed quod ad fabulandum, canendumque maiori quodam spiritu incitentur, habeantque suas odas maximo numero, et pretio. Istam eorum indolem illi nobis fideli testimonio describunt, qui terras, et mores gentis utriusque curiosius obseruarunt. Innumera sunt Romanensia carmina vetera, et noua. Non erit abs re, si ea inter se conferamus. Veteres illorum cantilenae potissimum versantur in argumento historico, serio, militari, tristi, et seuero, referuntque gustum, et ingenium eorum temporum, quibus odae ipsae fuerunt adornatae; quam raro adsurgunt in altum, tam sunt verbosae, rudes, et incultae; verba grandia, rythmi coacti, et male desinentes. Nouae autem quae sunt, et materia, et tono, dictioneque discriminantur; amores tractant, et spirant, mille coloribus, floribusque blandiuntur, et ut mollius capiant, in pratis, locisque deliciosis decantatur.Haec dum considero, prope induco in animum, ut credam gentem grauissimam, strenuissimamque cum auito temperamento, veterique suorum charaktere fecisse diuortium. Germani huius aetatis magis illustres, plenique voluptate mihi esse videntur; et ut aliquos honoris gratia nominem,Ioa. Wil. Lud. Gleim, Ioa. Frid. Löwen, Daniel Schiebeler, Lud. Schristi. Hen. Hölty, Christian. Fel. Weisse, Ioan. Ben. Michaelis, Hen. De Bretschneider, Mag. Godef. Lichtwer, - - hoc in campo palmam merentur. Habemus etiam Italos, Gallos, et Anglos; habemus gentiles nostros Hungaros, atque alios cognatos populos, qui in breuibus istis Romanensibus fabulis facilitatem iucundissimam, indolem, saporemque poeticum prodiderunt. Non sunt haec eorum exempla, ut olim, de miraculis, gigantibus, fagis, et veneficis, de daemoniacis, draconibus, et similibus stultae phantasiae creaturis; sed quemadmodum esse oportet, opuscula sunt maturae, sanaeque Poeseos, boni gustus, et spiritus; in quibus natiuam, sinceramque pulcritudinem, candorem ingenuum, simplicitatem, et artificiosam negligentiam suavissimo cum animi sensu personari audimus. Haec primi generis Fabula est Romanensis, de qua hunc in modum Encyclopaedia Gallica, Dictionarium Musicum Roussouii, Ioannes Georgius Sulzer. Opto vehementer, ut sicut praeclarissima natio Hispanica cantilenas suas e scriptis vetustissimis, oreque populi coepit colligere, edereque,⁸⁰sic et ipsa feliciter persequatur sapientissimum hoc consilium, et aliae gentes hoc exemplum amplectantur. Esset in hoc facto multiplex emolumentum. Nam his in operibus videri potest conditio, progressioque Poeticae, historiae, fabulaeque seculorum, genius, moresque temporum, ac gentium; hinc fieri contentio poematum, et gustus informari. Audio, utque e sententia eueniat, magnopere desidero, Virum quemdam litteratura Hungarica eruditum hoc in negotio elaborare, et uti rem consumatam praestet, opem, et diligentiam amicorum postulare. – Relinquo hoc argumentum, et ad alteram Fabularum Romanensium partem magis amatam, usitatamque transeo; haec erit dissertationis materia magna, et locuples.

Fabula Romanensis magnae molis, et operis sunt praecipuae huius aetatis deliciae, et ut aiunt, optima virtutis, honestatisque palaestra. Poema istud est inopinatorum euentuum historia, quae post varios fortunae lusus, et admiranda artis, industriaeque experimenta, post multa hominum pericula, et ingeniosas amoris, vel odii vicissitudines laeto potissimum exitu terminatur. Poema est amplum, et sicuti usus docet, fere semper oratione prosa elaboratum; in quo nodi nectuntur ex nodis, et res tota pluribus tricis inuoluta post ambages perducitur ad finem. Talia sunt Aethiopica Heliodori, Erotica Achillis Tatii, Argenis Barclaii, Decamerone Bocaccii, Pamela Richardsonii, Agathon Wielandii, Iter Sophiae Hermesii, et alia innumera artificia. Fabula Romanensis potest esse non solum Amatoria, ut olim erat, sed etiam Politica, quemadmodum Fenelonii Telemachus, aut Marmontelii Belisarius. An etiam Equestris, Bellica, et Militaris esse queat? Adfirmat Cynthius Ioan. Bap. Gyraldus, et quia nihil obstat, facile adsentior, si non sit Epica; nam inter Fabulam Romanensem, et Epopoeiam magnum, et multiplex discrimen interesse loco sui demonstrabitur. Apud me iitur Fabula Romanensis a diuersitate materiae estEroticaseu amatoria, estPoliticaseu ciuilis, estHeroica, Equestris, Militaris, Bellica, estPastoritia; possuntque virtutes istae aut simul esse in uno poemate; atque itaMiscellaneadicitur; aut opera singulariter, et diuisim continuere. Idcirco displicet eiusdem Gyraldi opinio, quod putet hisce fabulis nomen esse inditum a ̉ρωμη, vis, aut fortitudo; quasi heroica duntaxat facinora possent exhiberi hoc in poemate.

Petrus Daniel Huetius omni doctrina eruditissimus Praesul in opere suo celeberrimo, quod de Origine Fabularum Romanensium conscripsit, censet non sine argumentis grauissimis inuentionem, et primum istius poematis usum ad orientales populos, ad Aeyptios videlicet, ad Arabas, et Persas, et Syros, et Indos esse referendum. Fundamentum illi primum, et ratio haec est, quod prisci talium fabularum conditores, quorum opera, aut memoria per aetates multas, et pericula ad nos usque peruenerunt, vel a gentibus illis sint exorti, vel cum illis conuersati. Hos ille longa serie, fideque qua potuit optima enumerauit. Alterum, quod ita induxerit animum, est indoles, et consuetudo earum nationum, quae omnia animi sui sensa solitae sunt exponere per symbola, et allegorias, totamque Theologiam, Philosophiam, et imprimis Scientiam Morales, Politicamque sub integumentis parabolarum, fabularumque inuoluernt. Adeo docta confirmataque est eius disputatio, ut fidem ab inuitis quoque, et repugnantibus extorqueat. Credo fabulas istas primorum temporum modestius, infrequentiusque tractauisse amores, easque a lasciuia, et sordibus diu fuisse alienas; noui enim antiquissimos homines sinceritati morum, honestatique tanto magis fuisse innutritos, et deditos, quanto erant simpliciores, et paci, durisque laboribus insueti.

Graeci hoc fabularum genus adoptarunt, et sicut artes alias, scientiasque, ita Poesim istam industria, gustuque suo percoluerunt; apud eos secundo nata videri potest. Verosimile est integritatem illam, et castimoniam a Milesiis Ioniae populis primum fuisse corruptam, et multa licentia in turpitudinem abstractam. Erat enim haec natio imprimis opulenta, et potens; quo factum est, quod se homines luxui, voluptatibusque penitus immenserint, et insigni sua, peruulgataque mollitie inclaruerint. Milesii ceteros Ioniae populos peritia, et ingeniosis deliciis longe superarunt, et ante orbes alias historiis amatoriis, lasciuisque narrationibus in prouerbium abiuerunt. Unus eorom ciuis Aristides diu falsis augendo descripsit, effecitque, ut sermo, et oratio voluptuosa adpellareturMilesia:⁸¹inde Fabulae, quae modo Romenses, olim Milesiae. Miletanis similes erant Sybaritae ab urbe sua in Lucania. Italiae prouincia cognominati, luxui, et voluptatibus supra quam dici potest sua sponte deuicti; quae morum, ingeniorumque similitudo, teste etiam Herodoto, arctiorem inter eos societatem, et amicitiam conciliauerat; quo fieri debuit, ut sicut in Asia fabulae Milesiae, sic in ItaliaSybariticaefuerint celebratissimae. Plura huiusmodi opera fuisse composita, dispersaque nullus ambigo: de hoc autem non mediocriter gaudeo, quod omnia una cum suis auctoribus non iniquitate temporum, sed iure sint deleta; non enim detrimentum aliquod, sed lucrum in hac eorum ruina deprehendimus. Ouidius Sybaritida commemorat: nec qui composuit nuper Sybaritida, fugit;⁸²opus utique non antiquitus, sed paullo ante sua tempora ad exemplum fabularum Sybariticarum a Romano quodam geneone obscenae confarcinatum, atque eo nomine honoris gratia compellatum. Quod unum, si alia deessent, plus satis ostendit, quantopere talia nequitiae figmenta, et turpitudinis artificia Romanis placuerint. Idem ille Ouidius plures obscaenitatis scriptores, magistrosque recenset, ac pro sua salute deprecatur Augustum Caesarem demonstrata aliorum impunitate.⁸³Valde est ad rem, quod Plutarchus enarrat. Surenas Parthorum dux, qui M. Crassum, Romanumque exercitum caesis viginti millibus profligauit, cum libros Aristidis inter ipsam imperatoris supellectilem reperisset, Seleuciae spectante audienteque senatu exprobrauit eam Romanis mollitiem, quod animum suum nec in ipso bello possint auellere a rebus ludicris, et voluptuosis.⁸⁴– Eadem Poetices artificia, quae priscis Milesiaca, vel Sybaritica dicere placuit, nos FabulasRomanensesadpellamus nomine primum non in Italia, sed in Galliis exorto. Romani enim, qui sibi ius ad occupanda omnia datum esse credebant, linguam, sermonemque suum in subiectas regiones intulerunt, ut latinitas esset imperii testis, socia, et domina, tenerenturque gentes non solum armis, et iure iurando, sed etiam sermonis vinculo.⁸⁵Eam in Galliis non mediocriter viguisse multa sunt argumenta, testimonia, exemplaque scriptorum. Sed posteaquam gentes aliae sese in regiones illas infuderunt, armisque suis tranquillitatem regiminis coeperunt perturbare, tantum fere detrimenti accepit lingua Romana, quantum est illatum potentiae; nam sicut erant nationes, ita latinitas fuit commixta cum idiomate Gallico, seu Celtico, vel Aquitanico, cum Francico, seu Teuthonico; dum tandem cum magnitudine Romana sermonis quoque Latii puritas deperiret. Nihil interest ad praesentem materiam exponere historiam de corruptione, ruinaque linguae huius superbissimae. Dum iam esset in vitio, fuerunt in illa Galliae parte, quam hoc quoque tempore Prouinciam dicimus, populi Gallo Ligores, qui scientias, et artes praesertim Poeticas, ut ferreis illis temporibus fieri potuit, prae aliis coluerunt, scripseruntque latinitate confusa, miseraque historias, et fabulas prosa, versuque, idemque fuit illisRomanizare, quod nobis fingere, componere, et narrare. Inualescebat ista comminiscendi, narrandi, canendiaue licentia succedentibus annis, et longe, lateque tanta cum ambitione ferebatur, ut vera etiam facta, et historias eorum temporum mendaciis ineptissimis impleri pulcerrimum sit habitum. Tam infausta veritatis, latinitatisque calamitas pertinaciter tenuit tempora Merouingica, et Carolingica, ipsiusque adeo Hugonis Capeti imperium violenter inuasit. Quia vero Poetae illi Prouinciales, narratores, Bardi, seu cantores Gallo Ligures in ea linguarum confusione plurimum e latina retinuerunt, fabulae eorum Romanenses, sermonesque totus Romanensis, et Prouincilis multo discrimine dici potest.⁸⁶Nemo est, qui numerum ineat eorum, qui aetate illa media in Gallia, Hispania, Italia, Anglia, et Germania simili modo fabulati sunt. Multo plures iacent obliuione consepulti, quam illi sint, quorum nomina possidemus. Huc referuntur fabulae Galini Loherani, Tristani, Lancelloti a Lacu, Andreae Francici, Bertani, Sancti Grealis, Merlini, Arturi, Parceualli, Perceforesti, et plerorumque ex illis 127 poetis, qui ante annum 1300 vixere, quos Falchetus ad censuram suam reuocauit; et ex illis etiam Gallo Liguribus, quorum vitas Joannes Nostradamus descripsit. – Si quis id quoque nosse cupiat, quis primus his fabulis dato in lucem publicam scripto Romanense nomen indiderit, mendaciaque sua hoc titulo, quem in iam Europa ciuitate donauit, insigniuerit? Respondeo mihi ante alios occurrere librumde Rosa, quem seculo tertio decimo inchoauit Wilhelmus de Lorris in honorem mulieris non inuenustae,⁸⁷quemque post annos quadraginta continuauit, et ad exitum deduxit, perfecitque Ioannes de Meun cognomento Clopinel Ord. Praed.⁸⁸Apud Germanos primus esse putatur Wolframus Eschilbach.

Fabulae Romanenses nulla non aetate habuerunt suos et Aduersarios, et Patronos. Ioannes Henricus Heidegger in sua Mythoscopia Romantica, et alii numero infinito periti, probique viri tamquam pestem, et perniciem exitialem acerbe insectari, oppugnareque perrexerunt. Christianus Thomaius, Nicolaus Gundlingius, et aeque innumerabiles non secus ac proaris, et focis seculo priore militarunt: hodie quoque videre est inimicas, armatasque partes mutuis bellis inter se decertantes. Ego quod sentio dicam forte sine partium iniuria: tam hostes, quam amici fabulorum Romanensium saepe modum excedunt; patroni voluptate, deliciisque talium fabularum in caecum quemdam amorem; aduersarii metu periculi, in quo mores versari putant, in asperam seueritatem deferuntur: hi ex nimia honestatis, probitatisque cura soliciti, anxiique, et incauto mentis praeiudicio acti quidquid Fabularum Romanensium nomen, aut umbram ostentat, condemnare; illi vel nullum inde periculum obseruare, vel incuriosi probitatis iucundum animi sensum insectari, et in scenis Romanensibus deliciari, viuereque consueuerunt. Audiamus utramque partem.

Aduersarii Librorum Romanensium duo accusationis capita proponunt, verbis quidem apud me valde parua, sed grauitate rerum tanto maiora, et plura. Dicunt enim primo: Fabulas Romanenses magnum ominio, certumque detrimentum inferre in Litteras, et Scientias; secundo multo maiorem esse labem, et ruinam, in quam fatali quadam necessitate impellunt probitatem, bonosque mores. – Quae si vera sunt, necesse est Scripta Romanensium non e finibus dumtaxat artis poeticae, non solum e numero bonarum artium, sed ex usu humani generis, e memoria hominum, e tota rerum natura proscribi, et tamquam perniciosissimam rei publicae pestem in abyssum damnari, sempiternaque obliuione sepeliri. Primum querimoniae genus dum volunt ostendere, litteras, et scientias bifariam partiuntur; aliae enim Fabulis Romanensibus sunt affines, propinguae, et cognatae; aliae vero remotae, et nullo consanguinitatis iure sociatae. Si ordine persequamur praecipuas Literarum partes, quae sua natura, genereque contingunt Romanenses, uti sunt Historia generalis, et particularis, priuataque; Geographia Historica, Poesis Epica, et Dramatica, et Eloquentia Aesthetica; audiemus Historiam variis mendaciorum tricis implicari, tenebrisque obuolui iniuriose, nouas terrarum plagas, et populos procreari, veras regiones fictis gentibus impleri, antiquas superstitiones nouitiis religionum erroribus cumulari, vel magiis anilibus in ludibrium conuerti, Tragicam grauitatem, et sanctimoniam insanis heroum amoribus, et flebilibus cupiditatis naeniis profanari; gustum, et salubritatem Oratoriam perditissimis sermonibus deprauari; audiemus, inquiunt, integerrimas has artes turpi vitiorum, scelerumque contagione contaminari. Sunt aliae scientiae, quae nullam cum Fabulis istis adfinitatem habent; quod esse potest maius earum detrimentum, quam quod illae propter copiam Librorum Romanensium negligantur, obruanturque? Tum enim scientias pati est necesse, quando pauci sunt, qui bona scribant, et legant. Si iam hic multitudinem scriptorum, lectorumque Romanensium ante oculos statuamus, tanta ea est ilitteratorum, indoctorumque, ut Musa Romanensis cum irreparabili damno melioris litteraturae principatum occupasse, maximamque hominum partem ab aliis scientiis false blandiendo abducere, impedireque videatur. – Alterum, ut aiebam, idque infelicius detrimentum e libris Romanensibus est in mores hominum partem reipublicae maxime vitalem, et humanam, salutaremque; hanc illi hostiliter impetunt, miserrimeque adfligunt, quia verbis, et exemplo docent temeritatem, inertiam, seu mollitiem animi, et nequitiam, siue corruptelam pudicitiae. Adtende o Gallia, ita suos populares monebat aliquando Carolus Porreé, quo pertineat illa Romanensis disciplina! considera etiam atque etiam quos tibi ciues instituat. Rimum gladiatores temerarios, qui neque tuo parcant sanguini, neque suo, qui et ipse tuus est. Deinde amasios inertes, qui se voluptati mancipent, et in eius seruitio turpiter conquiescant. Denique corruptores nequissimos, qui nihil relinquant integrum in moribus, ipsamque religionem impugnent aliquando cum pudicitia, et alteram alterius latere confodiant. Non est sine grauissima caussa, instant aduersarii, quod Fabulas Romanenses detestemur, damnarique cupiamus ad flammas, aut tenebras. Vel enim sine suco, et aperte proponunt improbitatem, exemplisque docent suis in narrationibus; vel non imagines pudendas, non facta scelerosa, sed amatorias duntaxat nugas, et vulgares iocos, aut praetextatos lusus in medium adferunt; primum illud si faciant, manifestam cladem inferunt honestati; alterum tanto magis periculosum est, quanto magis callide dissimulatur. Nam ubi se flagitia offerunt exacta fronte, quis est, qui non eorum foeditate, periculositateque auertatur? at ubi ludi amantium ingeniosi, somnia, stratagemata, et miri euentus fabulis implicati narrantur, et leguntur praesertim in solitudine, et otio, inuitant quidem specie voluptatis honestae, sed sensim et quasi sine sensu admirationem cient, deinde desideria pariunt, animos emolliunt, mentem in errores agunt, et caligine circumdant, obscaenas imagines in phantasia depingunt, et cum libidinem maxime videntur velle extinguere, facibus ardentissimis incendunt. – Nolite fidere, inclamant ultro; ea enim arte concinnantur hi libri, ut nihil in iis noxium latere credatur. Sermonis venustate, et fictis euentibus, heroum periculis, amoribus, fortunaeque recedentis, et mox iterum adspirantis vario lusu ita mulcent animos, ut ex deliciis inueniant emtores innumeros, feraturaue ineptam eam esse elegantiam, qua seueri quidam scriptores pietatem ornant. Fit etiam non infrequenter, imo si non fiat, mirabile accidit, ut institutores suis alumnis, matres suis filiabus tradant eiusmodi folia. Credit facillime curiosa simplicitas quod legit, et eo successu persequitur fabulam, ut intra paucos dies doctissimi liberi id omne sciant, quod ad artes, et sacra Cupidinis pertinet: qua ratione dandus amor, aut fingendus? qui oculi placatum animum nuncient, aut adumbrent castitatem? quo contemtu, quo gelu magis incitetur, et aestuet ardor amantium? quibus artibus codicilli in manus veniant? quae priuatis colloquis apta solitudo? quibus artibus fallendi custodes, et matres? excusandos amor? irritanda desideria? quomodo nutus nutibus, blanditiae blanditiis, pignora pignoribus reponenda? Qua denique constantia foueatur etiam intra famae pericula, parentumque vetita semel conceptus amor, dataque foedere pessimo fides?⁸⁹Dicamus quod est luctuosum: Disciplina Romanensis capit animum natura sua valde infirmum, et pulcerrima inde virtutum decora simplicitatem, modestiam, et verecundiam exturbat; pro simplicitate calliditatem, pro modestia superbiam, pro pudore inuerecundiam legitimo victoriae iure imponit, et validissimis undique praesidiis communit. Usque adeo perire dulce est!

Talem Aduersariorum declamationem non admittent in animum otiosae mulieres, curiosi iuuenes, et viri licentia sensuum liberiores; negabunt multi, et si necessi sit, compositis viribus decertabunt Patroni librorum Romanensium, ut euincant neque Scientias, neque Mores deprauari eorum opera. Si quod inde detrimentum aut Litteraturae, aut Philosophiae morum inferatur, illud non ad Musam, et disciplinam Romanensem referendum, sed culpae scribentium, legentiumque tribuendum. Num propterea damnanda est Historia, Mythologia, Poesis uniuersa, et Eloquentia, quod falsa et mendacia, dictu, audituque nefaria misceantur? Quae illa est Bonarum Artium, quae non possit conuerti ad mala? aut quid est a Deo optimo datum humano generi, cuius usus aliquando non fuit criminosus? Non vident oppugnatores istarum Fabularum hoc ariete se petere res optimas, et omnia, quae vel humana mens reperit, vel Auctoris omnipotentia tradidit, improuide de medio tollere. Non est hoc earum ingenium, ut noceant, sed vitium eorum, qui vel mala scribunt. vel scripta mala legunt. Photius praecipuas Fabularum nostrarum dotes in his esse censet, quod vitam dissolutam, et vitiosam post longos, ac vanos triumphos turpitudo simul, et infelicitas consequatur; contra vero honestas, et virtus grauissimis diu laboribus, casibusque depressa victrix tandem gloriosus adtollatur. Et profecto Libri Romanenses vel sunt Erotici, vel Politici, vel Equestres, vel Miscellanei; quid amabo criminis, quale venenum est in argumento, quod e vita hominum petitur? quam insigne, et prope diuinum ingenium est in iis fabulis, quam rara ars, quam contentiosa industria! quam lenes, aequabilesque narrationes, quam amanae, quam multa luce coloratae picturae personarum, et rerum! orationes quam natiuae, quam graues, quam moratae, et quanta adfectuum suauitate, varietateque animatae: dialogismi quam festiui, elegantes, et quam iucundis urbanitatis leporibus conditae! – Negant his virtutibus foueri otium, mentem, et spiritum sine fructu occupari, emolliri corda, aut animum ad prauitatem inclinari, phantasiam perniciosis imaginibus, visionibusque repleri. Negant esse periculosum scire, quid sit amor: immo vero necessarium esse contendunt, tum ut aures, et animus obfirmetur amori vitioso, tum ut qui capti sunt, e laqueis illius excitare se nouerint, tum ut in eo, cuius finis est legitimus, et sanctus, prudenter se gerant homines. II enim et facillime succumbunt amori, et pertinacissime haerent in illius amplexibus, qui sunt maxime ignari. Hic esse dicunt sapientissimam Morum Scholam, et palaestram verissimam, facillimamque, in qua poliuntur sensus, aperiuntur intellectus, accuuntur ingenia, ditantur phantasiae, erudiuntur mentes, corda animique ad recte volendum, agendumque eriguntur, et quicunque mente praesente legunt, ad veram humanitatem perducuntur. Testes sint sani, verique Philosophi, Poetae praeceptores integerrimi, Politici, et legumlatores sanctissimi.

Scopum Fabularum Romanensium idem est, qui Historiae; docere debet intellectum, excolere animum, erigere cor, et bonis sensationibus incitare; sit magistra vitae, utile cum dulci misceat. Quia vero Romanenses Fabulae Poeseos sunt artificia, maiori praerogatiua gaudent scriptores Romanenses, quam Historici. Hi enim si ultra veritatem rerum, quae contigerunt, procedant, aut silentio praetereant, quae annuncianda fuerant, iniuriam Historiae intulerunt, naturamque eius euerterunt. Romanenses autem et argumentum scribendi habent in arbitrio, et mentiuntur ut licet inter ambitum verosimilitudinis, et ad maiorem vim doctrinae morali faciendam narrationes suas implectunt admirandis erroribus, vertunt scenas actionum humanarum, ludos adfectionum instruunt, imagines rerum, et charakteres personarum exhibent. Historiis Romanensibus, aiebant doctissimus Formey polyhistor Berolinensis, aliquando plus inest mentis, ingenii, naturae, et adfectus, quam illis veris; et si eo consilio, felicitateque elaboratae comperiantur, ut virtus suo honore, praemioque decorata, vitia vero meritis suppliciis addicta adpareant, lectores magis delectabuntur Fabulis, quam Historiis, maioremque utilitatem inde, quem ex istis accipient.⁹⁰Quod ut ita esse persuadeam, mentes nostrae reducendae sunt ad naturam propriam.

Animam humanam irrequieto quodam spiritu agitari, feruereque perpetua rerum sciendarum cupiditate iam alias reuocaui in memoriam.⁹¹Non est ista vis aut ratiocinationis opus, aut consuetudinis proprietas, sed natura ipsius animae, quae nos longe supra conditionem bestiarum collocat, et conseruat. Haec illius auiditas, et fames cum sit maior, quam ut praesentibus expleri queat, intendit praeteritis et futuris, veris, et commentitiis, versatur in spatiis imaginariis, ac in iis etiam, quae fieri nullo modo possunt, quaerit aliquid, qui se occupet, et pascat: Artes, et Scientiae sunt animae pabulum. Hic dum quodpiam reperit, quod illam solicitudinem, agitationemque componat, ac desiderium expleat, voluptatem sicuti post famem enasci oportet, quae pro varia laboris ratione inaequalis esse solet, et diuersa. Si enim obtenta rei cuiuspiam cognitione labor erat operosus, ac arduus, minor est delectatio, quae caro emitur. At quae faciliori negotio creuit voluptas, tum in ea plus suauitatis, et iucunditatis experimur. Caussa huius euentus non potest esse alia, quam quod labor suapte molestiam homini facessat. – Quaeramus iam ex nobis ipsis, quaenam Scientiae veniant maiore labore, Historiarum, an rerum reconditarum? Multae sunt, quae laboriose comparantur, omnes mentis neruos intendunt, et fatigant praesertim illae, quae a sensibus sunt remotae. At illae, quae nituntur historia seu vera, seu fabulosa, res eas exhibent, quae cadunt in sensus, et solam fere facultatem imaginariam, quae alioqui facilius operatur, occupant, per sensus in animum descendunt, eumque agunt in adfectus; adfectibus autem omnia nostra desideria, omnes actiones, et vitae nostrae voluptates contineri, et veluti machinis regi nemo est qui nesciat. Non est hic opus aut magna vi intellectus, aut multo labore memoriae, vel subtili mentis ratiocinatione; phantasia duntaxat agit negotium, adprehensasque res demittit in animum, eumque in adfectus varios excitat. Quapropter qui phantasia magis valent, quam intellectu, aut sensibus potius aguntur, quam ratione; vel denique qui mobiliores sunt corde, quam ingenio, Historiis quoque Romanensibus prae aliis capiuntur, delectanturque. – Siquis illud etiam urgeat sciscitando: quid sit, quod quibusdam gratiores accidant Romanenses Fabulae, quam verae Historiae? non aliud reddam, quamquod de Fabulis Aesopiis indicaui. Homo natura sua se amat, aestimatque; et quia nimio sui sensu superbit, abhorret a documentis sicce, ieiuneque, et ab alio tamquam praeceptore propositis; detrectat imperium disciplinae, rationisque. Cum autem consilia, monitaque seueriore iucundioribus exemplis condiuntur, et quod in ipso emendandum est, in alio condemnatur, adposita hac fraude circumuentus, et illecebris voluptatis comprehensus consilia, imperiaque accipit, delectandi docetur, et certum suo facto demonstrat quod aiebam, Romanenses Fabulas delectando prodesse.

Libros Romanenses uniuersim nec probo, nec abiicio; nam si hoc faciam, sana me ratio redarguet. Inter Aduersarios eorum, et Patronos medium me constituo, petoque, ut valeant generales illae leges, quas valere, locumque suum constanter obtinere diuina, humanaque iura volunt. Ita enim puto Bonum Gustum, qui in Fabulis Romanensibus nec est antiquus, nec adhuc temporis valde frequens, comparari, constareque. Franciscus Vauassor multiplici litteratura, iudicioque sapientissimo clarus apud Gallos superioris seculi hunc in modum amico suo: “Non fuisse te unquam in ea sententia arbitor, in qua nonnullos esse video graues, et spectatos homines, qui existimant tam vanis, et inanibus legendis operam dare flagitium, scribendis piaculum, et nefas. Equidem dum omnis impietas absit, omnis remoueatur a verbis, et sententiis turpitudo, certa quaedam moderatio accedat et scribentium, et legentium, istis acui ingenium posse censeo, linguam ali, et excoli mores ad aliquam partem humanitatis, ciuilemque congressum, et consuetudinem vitae politioris informari. Non sum tamen auctor, ut optimae hic horae perdantur; nolo animos occupari commentis, et fabulis tamquam munere, et penso; oblectari otium, fallique tempus facile patior.” Hactenus ille. Distinguam ego regulas pro gustu tabularum.

I. Materia Fabularum Romanensium potest esse Vera, et Commentitia, Antique, et Noua. Si argumentum sit verum, noua, multiplicique falsitate est amplificandum, et ornandum; si autem fundamentum fictitium ponatur operi, verosimilitudine crescat, et consumetur aedificium. Veritas, et Fabula mutuo sese debent adiuuare, et tam arcte complecti, ut altera ab altera neque diuelli, neque secerni possit. Ista veritatis, mendaciique temperies in natura huius poematis plane sita est. – Quoniam vero Poeseos uniuersae matera propria sunt Actiones humanae, in hac potissimum parte Poetices illae debent exhiberi, narrarique, quae sunt ad ciuilem congressum, et consuetudinem vitae politioris, ad humanitatem inquam maxime accommodatae; quae mentes legentium illustrent, animos pascant, et voluntatem ad recte agendum perducant. Quo mihi tam longe lateque fusae Persarum, Indorumque historiae, quae sunt inanes, et carent anima, quae mihi doctrinam inspirare, commendareque deberet? quorsum illae fabulae tam magno labore, numeroque conscriptae de palatiis adamantinis, de turribus in aere pendentibus, et quae locum tantum habent in cerebro hominis media luce somniantis? Vidimus terram insolito tremore concuti, ab uno heroe diflari, vel caedi numerosum exercitum, dracones horrendum colare, abripi homines, fierique inuisibiles, arces in nubibus fundari, hostem in lupum commutari. Nae istud mendacium tam verum est, aut Apuleius, quam si quis velit dicere magico susurramine amnes agiles reuerti, mare pigrum colligari, centos inanimes expirare, solem inhiberi, lunam despumari, stellas euelli, diem tolli, noctem teneri. Valuerint ista aetatibus illis, quarum gratia facta sunt; nostris ingeniis inepta esse dico, nihilque conferre ad consuetudinem humanae vitae plane persuasum habeo. Oculis, auribusque, refugimus totoque animo detestamur tales actiones, et historias; quae cum sint omnino viles, et fatuae, ad ultimam vulgi partem, semique homines deiici merentur.

II. Fabulae Romanensis est opus Artis Poeticae; suam igitur Formam accipit a Structura, et Dictione. Dixit aliquando Voltaire (puto in prologo ad Mariannem) nihil esse magis expeditum, ac facile, quam ordinare varietatem rerum; putauitque fuisse olim tempus, quo non erat necesse, ut Poeta sit Philosophus; tum nempe, cum homines illi, quorum gratia laborabat Poeta, imperitia rerum, ruditateque circumsepti tenebantur. Ego vero non male arbitror magnae molis esse, probique gustus argumentum certissimum facere bonum rerum delectum, easque in ordinem ita redigere, ut bellum opus, laudeque dignum, ac voluptate conditum extet. Hoc idem a magistro meo Cicerone saepenumero dictum audiui, scriptumque legi in libris Rhetoricis; atque ita esse ipsa rei difficultate, naturaque conuictus mihi firmissime persuasum gero. At quod illud tempus, quo Poeta verus non fuit Philosophus, seu eruditus, prudens, et sapiens? quis ille? Si nota est antiqua gentium historia, perquiramus aetates, et poetas omnes, sacros, et profanos, eosque longe vetustissimos. Nullam apud eos Poesim, quae vere sit poesis, reperiemus non instructam multiplici philosophia; tametsi maximam hominum partem scientiarum expertem fuisse ignotum esse nequeat. Non adferam Moysem, Iobum, Ieremiam, aut unum e multis, quos in Poesi palmares fuisse testimonio sunt reliquiae propriae. Quid de Homero Horatius? vide epistolam II. libri primi; quid Ilias ipsa, aut Odyssea loquitur artium omnium, scientiarumque exemplar? Versificatoribus non esse necessarium Philosophiam, libenter, et ultro tribuo; a vera Poesi abesse posse, istud est, quod pernego. Nisi forte famosissimus ille vor nomine Philosophiae id intellexit, quod ipse fuit. Poeta, qui Romanensem Fabulam condere adparat, Sanam Philosophiam coligat, intendatque neruos suorum sensuum, ut partes operis, totaque rerum compages rite consentiat. Debent hic adesse narrationes actionum, et euentuum, picturae rerum, conuersiones conditionum, episodia diuersa, sermones multiformes; debent omnia proponi dictione propria, et germana. Totum operis aedificium sit implexum, erroribus nodisque distinctum, sit nouum, sit varium, et lucidum; plus simplicitatis ostendat, quam sublimitatis, sitque magis verosimile, quam admirabile; veniant omnia suo loco, et tempore; partes omnes ordinentur e ratione naturae, personarum, et morum; qui utique desumuntur ab aetate, diuersis fortunae conditionibus, et natione; uti haec sunt exposita in Aesthetica Generali. Denique leges Harmoniae sic obseruentur, ut adliciantur lectores, no auertantur; pascantur, et non satientur; maiore semper desiderio urgeantur, ducanturque suspensis animis, dum tandem succedanea, et felici rerum euolutione ad exitum perueniant. Spectatim autem, quoniam istud praecipiendi locus hic est optimus, in narratione curandum venit, ut quam maxime sit historica, et poetica, non biographica; non enim tota vita, sed actiones variae principalium personarum recenseri debent. Deinde sermonem oportet esse sincerum, et naturalem, quia hic praesertim conuenit veritati: simplex est species veritatis, placetque sobrio gustui.

III. Amores si oriantur in Fabula, sint casti, et valde moderati, serueturque innocue eorum natura, quam non tam Gallorum, quam Anglorum Philosophia docet; hos enim magis ex ingenio Amoris amare, scribereque comperi. – Amor omnis spectatur in Caussa, et Effectu; causse est Bonum honestum, delectabile, et utile; effectus pro varietate intensionis diuersus. Ista duo sunt quae amorem vel nobilitant, vel deturpant. Primum illud ostendit Pamela pulcro animo mulier apud poetam Richardson; alterum ut Antonio Romano intueri licet, qui gloriam, prouinciam, patriamque suam una cum Cleopatra turpi cupiditati immolat. Scilicet numquam est amor solitarius, sed vicinos, comitesque habet desiderium, et metum, gaudium, et tristitiam, spem, aut desperationem, inuidiam, et adfectus similes, immiscetque se singulis eius hominis actionibus, quem semel fortius occupauit; immo omnes illius cogitationes, operaque gubernat; si tamen gubernare dici potest, qui turbas ingentes excitat, et in tumultu sueuit viuere. Agathon, et Musarion Wielandi sunt homines amore occupati; , quidquid agunt, et cogitant, amore faciunt: credas eorum animam unum esse amorem. – In tanto Romanensium numero, qui profecto infinitus est, paucissimos est hodie reperire, qui sint ab omni amore liberi; quasi non posset esse sano gustu fabula, quae non spirat amores. Utinam omnes se contineret intra fines Honestatis, seruarentque Naturam, et Artem Poeticam! Certe multi eorum dum nimium elegantes, et belli esse contendunt, aut naturam deserunt, aut Arti Poetice vitium faciunt, et non una turpitudine scripta sua commaculant, proprio testimonio conuicti, talem esse eorum animum, quales in fabula characteres exhibent. Necesse non est indicare scriptores istos, qui ultro se ipsos offerunt, et saepe in manus ingerunt, viamque ad omnem amoris libidinem, artemque praeeunt. Incredibile dictu est, quanta iam detrimenta multiplicet ista lues Romanensium. Illud est multo certissimum: nihil esse adcommodatius ad perdendos iuuentutis mores, quam duces, et magistros turpiter eroticos admisisse. Amor est morbus animi periculosus; qui tametsi non semper oriatur ex vitio, semper tamen inclinat voluntatem ad vitia; non quiescit, sed seuet, et aestuat; et quamprimum libertatem, alimentaque flammae reperit, ruit in incendia, totamque hominis sanitatem, virtutemque depascitur: hominem facit seruire, insanire, et furere. Quid est magis obuium, quam videre talia amoris mancipia, et manifesta stultitiae exempla? Intuere non unum Charitonem, non unum Celadonem, non unum Artamenum, sed innumeros alios in sua seruitute, et insania; videas illos de sua sorte miserrima sibi complacere, gloriarique; de dura amoris tyrannide cum ipso amore conqueri, et expostulare, in umbroso nemore suspirare, in desertis vallibus, aut priuatos inter parietes gemere, lacrimisque difluere, aut iterum lymphata mente furere, baccharique. – Dic illis, ut ad sanitatem mentis redeant, et vincula seruitutis abrumpant; hortare, urge. Respondebunt se tam arcte esse colligatos, ut non possint; tam miseros, ut non velint. Dicent suaue esse lacrimas effundere, dulce seruire, sapientis ira insanire; mallent amando emori, quam viuere non amando; inquiebat orator Porrée. Talia si quis ad criterium sanae philosophiae reuocet, vere dictum a me recognoscet: Naturam, Artemque Poeticam non solum dedecore adfici, sed etiam furiose euerti.

IV. Absit omnis turpitudo, et improbitas tam a verbis, quam a rebus, et sententiis; mala enim caueri debent, non doceri. Quod tametsi ratio, et natura humanitatis exigat, videre tamen est omni aetate et magistros huius ingenii, qui turpia, impiaque sine fronte scribunt, docentque; et lectores in omnia proiectos, qui ad nefanda haec scriptae, et improbitatis praecepta, exemplaque auidi, et hilares adcurrunt, ac in iis, tamquam in ista sui ruina salutem reperirent, commorari suaue, iucundumque putant. Melius diuinus ille Plato, aliique veterum, nostrique legislatores, ac gentes etiam caeco idolorum ministerio deuotae, quae homines istos improbitatis duces, ac praeceptores odio implacabili, morteque, vel exilio perpetuo puniendos statuerunt. Non sunt illi Poetae, qui neruos omnes virtutis elidunt; qui noua crimina procreant, et antiqua mori non sinunt. Hi sunt quos Plato sapientissimus educit ex ea ciuitate, quam ipse tunc effinxit, cum mores optimos, et maxime salutarem reipublicae statum nos edocere voluit.⁹²

V. Nullus imperitus scriptor est, qui lectorem non inueniat similem sui; multoque pars maior est Milesias fabellas reuoluentium, quam Platonis libros; in altero enim ludus, et oblectatio est, in altero difficultas, et sudor mixtus labori; scribit S. Hieronymus in epistola ad Eustochium. Libri Romanenses non ab omnibus omnium aetatum, et conditionum hominibus pari licentia, aut promiscue legantur; ipsius etiam sexus discrimen obseruetur. Fabulae namque sunt variae, non omnes omnibus aptae; prudenter erit explorandum, quae cui conueniat, et utilitatem polliceatur? Aetas, sexus, et conditio sit ante oculos. Hoc a me valde generatim dicitur, sed ab unoquoque facili ratione referetur ad singulos. De pueris, et adolescentibus hoc meum est consilium, ut fabulas non alias legant, quam quas a sapienti, proboque patre, aut magistro acceperint. Amores honestos, et ciuiles viri, matronaeque legerint; pueris si patres has doctrinas offerant, eosque tali ratione pascant, et nutriant, reprehendo, et mecum ut puto sana mens reprehendet. Tenerae mentes, tracturaeque altius quidquid rudibus, et omnium ignaris insederit, imprimis quae sunt sine periculo, et maxime honesta discant. Apud Romanos institutum fuisse lego, ut ab Homero, atque Virgilio lectio puerorum inciperet. Quamquam enim ad intelligendas eorum virtutes firmiori iudicio opus esset, interim tamen et sublimitate heroici carminis animus potest adsurgere, et ex magnitudine rerum spiritum ducere, et optimis imbui. Non omnes Tragoedos, non omnes Lyricos, tametsi alant, utilesque sint; non omnes Graecos, non ipsum Horatium in quibusdam voluit pueris interpretari Quiintilianus; Elegiam vero, utique quae amat, et Hendecasyllaba, quibus sunt commata Sotadeorum, - amoueri iubet.⁹³Hoc illius exemplum, et praeceptum transferamus ad illos poetarum Romanensium libros, qui periculum inferre possunt iuuentuti: Fabulas Eroticas intelligo. Debet enim etiam apud nos valere prudentia illa, quae non aliunde, quam e regula sanae mentis est depromta. Posteaquam adolescentes peruenirent ad aetatem firmiorem, moresque in tuto fuerint, incipiant nosse historias alias, sed honesti, delicatique saporis. Ad rem est, quod in argumento simili scripsit aliquando Lutherus: Necessarium est, ut libri Iuuenalis, Martialis, Catulli, et Principia Virgilii ex omnibus locis, et scholis exterminentur; quia tam turpia, et obscena scribunt, ut sine magno detrimento iuuentutis non possint legi.

VI. Lectio Romanensium Fabularum, quae iam ex institutione superiorum regularum indoli Honestatis, et Poeticae conformari debent, non sit occupatio totius temporis, et negotium vitae, sed lenimen adgrauitati animi, incitamentum laboris, et iucunda bonorum morum palaestra. Otium esse debet a munere aut necessario, aut magis utili, quod his deliciis tribuatur cum emolumento. Celeberimus Leibnitzius ex intensa meditatione rerum reconditarum non raro se conuertit ad Argenidem, ut mentem grauissima Philosophiae perscrutatione oneratam releuaret, et hausta inde voluptate hilaratus difficillimo studio nouas vires impenderet. An autem tantus erat futurus, ut est profecto summus, si cum Romanensibus viuere, perpetuoque cum illis ludere, ac deliciari in animum induxisset? Iacobus Palmerius non minus insignis militari virtute, quam scientiis clarus a felici bonarum artium, et victoriarum cursu nescio quo errore defertur ad insatiabilem Romanticorum lectionem; hic totus habitasse dicitur. Unde factum est, quod a sanitate mentis auersus indigna suo nomine, factisque prioribus dedecorosa exempla reliquerit. Aut nulli, aut exiguo emolumento sunt reipublicae, qui se totos Libris Romanensibus tradiderunt. Veritati nata est anima nostra, neque alia de caussa placet fabula, quam quod formam veritatis praeseferat.⁹⁴

Quod uniuersim dixit vir incomparabilis Godefridus Guilhelmus Leibnitius: Si mundus adhuc mille annos durabit, et tot libri, ut hodie, conscribentur, vereor, ne e bibliothecis integrae ciuitates fiant; hoc ego ad Romanenses duntaxat Libros refero. Tanta enim illorum iam est ubertas, ut numerus iniri nulo modo possit. Plena est Gallia, plena Germania, Anglia, Hispania, plena tota Europa. Non est satis nostris in linguis legere veteres Indorum, Arabum, Persarumque fabulas;⁹⁵prouinciae nostrae videri iam possunt exhaustae, adeoque effectae, ut nihil argumenti, nouitatisque valeant edere, sed necesse sit longe lateque peregrinari, et ludendi materiam ex Turcia, ex Asia, et America conquirere. Immo tanta est licentia fingendi, ut nouum terrarum orbem, nouos homines, nouam naturam, legesque condamus, quo in his imaginibus ostendantur nostri homines, eorumque mores per varia mendacia procurentur.⁹⁶At si quis rerum peritos, sanique Gustus homines quaerendo roget, quot exempla Fabularum Romanensium sint instructa bonis dotibus, et ad veras, honestasque Poeticae regulas exacta? facilius accipiet eorum numerum, De sana Romanensium conditione non e multitudine laudatorum, sed e regulis boni Gustus, veraquae Aesthetica statuendum est. Tot sunt tribunalia, quot lectores; unusquisque censendi licentiam sibi tribuit, et de pretio fabulae supremo quasi iudicio pronunciat; profecto non semper recte. verum est illud Horatii, non omnium esse notare vitia; et quod Cicero dixit: poematum famam pendere e paucorum iudicio. Probos rerum aestimatores esse opoertet. Iam si nos ipsi sumamus in manus eos Romanensium architectos, qui forte sunt obuii, neminem unum habituri sumus, qui non ostendat in se personam belli hominis, germanique poetae; modestiam, et poesim unusquisque pollicetur. Confidimus eleganti titulo, pactum accipimus, narrationem sequimur, pendemus ab ore. Quid? euenit aliquando, ut in fraudem nos inductos agnoscamus, dicamusque dolosos esse fabulatores, vel honestati inimicos; turpitudinem haberi pro decoro, vitia pro poesi. Q quanta species! Cerebrum non habet, inquiebat vulpes de persona tragica. Dici forte non immerito potest Romanenses Historias unam ex caussis esse, quod aetas nostra sit mollior, atque illa fuerit, quam in auis nostris spectauimus. In hoc unico Poeticae campo plures sunt illis bis mille libris, quos Augustus Caesar, ne humano generi porro detrimentum inferrent, meritis ignibus aboleuit. Restat, ut Poetas Romanenses nominem. Ad hoc dum agredior, puto non esse inutile profiteri primo Mythologos, et Historicos mendaciis inquinatos hic locum non habere;⁹⁷secundo instituti mei esse non multos eorum recensere, qui in hac Artis Poeticae prouincia nomen suum, laboremque prodiderunt. Ex his quoque, quae adlaturus sum, sat erit manifestum, quod volo: nullum esse genus hominum, quod in istis fabulis non compareat in theatrum; nullam formam, quam Poetae non adsumant; nullum vitium, virtutem nullam, quam in imagine non ostendant. Videre licet viros, et mulieres, reges, et principes potentes, et humiles, heroes, et timidos, ciues, et milites, felices, et calamitosos, urbanos, et agrestes, gentium omnium, et religionum homines. Circumdunt eos poetae per urbes, et oppida, per saxa, et solitudines, per regiones cultas, et asperas, per bella, et pugnas, per terras, et maria; exhibentque vel festiue ut Comici, vel horride ut Tragici, vel heroice ut Epici, vel false ut Satyrici, vel simpliciter, et rustice ut Bucolici, vel amatorie ut Erotici, vel ciuiliter ut Politici. Qui plures gentium diuersarum fabulas non incuriose peruolierit, obseruabit indolem, et naturam huius poeseos magnas commutationes subiuisse, eique pro diuersitate nationum diuersos characteres esse impressos. Ego initium a Graecis faciam, sed eos tantum nominaturus, qui propius ad indolem Fabularum Romanensium accesserunt, eroque non sine causa liberalior in his, et Latinis, quam in scriptoribus gentium modernarum percensendis.

Compertum habeo multos e Graecis fuisse scriptores Eroticos, utiClearchumSolensem e Cilicia inter Aristotelis discipulos nulli secundum,⁹⁸ Theophrastumillustrem Philosophum,⁹⁹duosPartheniosChium, et Nicaenum,¹⁰⁰ Aristonem,¹⁰¹et alios fama inclita; de quibus non indecore statui potest libros eorum aut fuisse Philosophicos, aut Mythologicos; paucos historicos, vere Romanenses forte nullos. Ad ordinem, et artem Fabularum Milesiarum magis accesseritAntonius Diogenes,¹⁰² Aristides,¹⁰³ Iamblichus,¹⁰⁴ Lucius Patrensis,¹⁰⁵etLucianusSamosatensis; de quo mihi plura sunt dicenda. Huius enim opera ad nos peruenerunt, aestimantur, et amantur; ac quod eruditi solum norunt, multis scriptoribus facem praetulerunt, exemplumque dederunt: putamus noua, quae iam apud Lucianum sunt vetera.

Lucianusrarum imprimis ingenium relicta arte Statuaria, cui a patre fuit addictus, litteras coluit, professus Oratoriam egit caussas, Aegyptum aliquandum procurauit, humanas, diuinasque res arripuit, et multa dicaciter scribendo pro ludo habuit, hominum, deorumque irrisor. A temporibus Traiani Caesaris ad multam senectutem vixit. Fuit in eo maxima, quae in homine esse potest, scientia, multa, eaque solida, perfectaque doctrina, magna rerum varietas, magna eloquentia, suma dicendi festiuitas, et si improbitatem eius deleas, gustus delicatus: in uno illo plurimorum scriptorum exemplar. Loquuntur eius opera, et quod Cl. Boeclerus adfrimauit, verissimum esse testantur: Tantum obtinet in dicendo gratiae, tantum in inueniendo felicitatis, tantum in iocando leporis, in mordendo aceti; sic titillat adlusionibus, sic seria nugis, nugas feriis miscet; sic ridens vera dicit, vera dicendo ridet; sic hominum mores, adfectus, studia quasi penicillo depingit, neque legenda, sed plane spectanda oculis exponit, ut nulla comaedia, nulla satyra cum huius dialogis conferri debeat, seu voluptatem spectes, seu utilitatem. Inter alia Luciani opera tum multa alia, tum illud imprimis huc est referendum, cui titulus:Lucius, siueAsinus. Narrat se studio artis magicae in Thessaliam profectum, ibique a puella quadam, dum in auem conuerti, nouaeque artis periculum facere cupit, in asinum fuisse commutatum, ac deinde varia fortunae, locorumque vicissitudine rusticis, urbanis, sacris, profanisque diuenditum, postremo cum in theatrum spectaculi de se praebendi caussa introductus esset, deuoratis, quas ibi tum forte conspexerat, ...osis in pristinam hominis formam iterum rediuisse. Difficile dictu est, cuius sit haec inuentio, Luci Patrensis, an Luciani? Photius originarium huius fabulae creatorem existimat Lucium; quod ut ego quoque accipiam, facit testimonium ipsius Luciani; fatetur enim in calce operis patrem sibi esse Lucium, fratrem Caium poetam, atque augurem, se historiam, aliarumque rerum scriptorem, patriam urbem Achaiae Patras. – Non dissimulo, quod adnotauit idem ille Photius: Fabulosarum fictionum, ac nefandae turpitudinis pleni sunt untriusque libri, hoc solo discrimine, quod Lucianus, ut ceteros suos libros omnes, ad irridendum, atque perstringendum gentium superstitionum deorum cultum, hunc quoque composuerit; Lucius vero serio agens, et certas ratus hominum in alios transformationes, et brutorum rationis expertium in homines, vice versa, aliasque antiquarum fabularum ineptias, ac nugas his litteris prodiderit, atque contexuerit. – Ceterum admiratione digna est ea casuum, periculorumque varietas, quibus se iactatum, acceptumque fingit; ut non immerito quidam putarint voluisse Lucianum totius vitae humanae speciem, et imaginem quamdam sub hoc lusu proponere, videlicet quam varii casus, quam fallax, et inconstans fortuna, quam incerti consiliorum etiam bene, ac sapienter captorum exitus, quamque insperati quandoque euentus earum rerum, quas numquam cogitatis, esse soleant, asini huius exemplo, qui corporis quidem permutatione facta ex homine transformatus fuerit, animum tamen, et mentem hominis retinuerit, adumbrando.

HeliodorusPhoenix Triccae in Thessalia Episcopus historiam Charicleae filiae Hydapsis regis Aethiopum ingeniose, venusteque fingit: inde nomen fabulae Aethiopica. Mater Persina illam, quod alba nata esset, metu pudoris exposuit; atque ita aliis atque aliis tradita iam maturior fugit Delphis cum adolescente Theagene, seque varias in calamitates, et fata proiecit.Tandem patre bellum cum Persis gerente capiuntur, et Diis Aethiopum Soli, et Lunae sacrificandi destinantur. Agnoscitur filia, et amico suo in coniugium collocatur. Narrat Nicephorus fide non satis spectata, displicuisse haec Aethipoica Synodo Prouinciali, et ut ea scriptor vel igni aboleret, vel munere sacri antistis cederet, imperasse, Dicitur auctor maluisse hoc alterum. Ceterum non est tantum crimen in istis Eroticis; castae, pudiceque amant inter se hi iuuenes. Argumentum fabulosum esse videtur, sed verosimile, inuentio ingeniosa, dispositio mirabilis artificii. Exordium enim init a rebus mediis; lectorem primo deducit in solitudinem tragicam, ibique tristi ignoratione suspensum, quorsum euasura sit res, diu relinquit, dum episodiis quibusdam personas, quarum alia aliud praecedentium rerum narrat, inducit; interim spargit semina nouarum rerum, dum quinto demum, ac septimo libro intelligentiam eorum, quae primo sunt, perficit; tum ad extremum ordine pergens rursus a superioribus et res, et personas arcessit, et toti aedificio undique artificioso, et naturali fastigium imponit. Hinc ignorationes, expectationes, errores, agnitiones; hinc adfectus multiplices, spes, timores, dolores, gaudia. Sunt in hoc artificio picturae multarum rerum, eloquantia copiosa, sententiae grues, ethicae, politicae, oeconomicae ceu quaedam emblemata, exempla optima tam ad agendum, quam cauendum. Diuina est prouidentia, quod infans exposita non pereat, sed reperta, et educata formae venustate, ingenii viuacitate, magnitudine animi excellens e Graecia, et variis terrae, marisque periculis in patriam reducatur. Obseruari potest hoc in poemate suam cuique culpam malorum, et calamitatum esse caussam, ut quod Theagenes Thessalus hanc virginem Delphis rapiens multis cum ea, durissimisque casibus conflictatur. Factum puellae non laudabile illud quidem, deferentis eum, qui loco patris erat, Chariclem, et promissione matrimonii iuuenem ad incerta casuum, sicut ipsa fatetur, sequentis; insignis tamen haec castitas, fides, constantia in amore utriusque, donec ad extremum optata tranquillitate, et coniugio potiuntur. Interim, poenae quoque atroces conspiciuntur adulterarum Demaenetae, et Ersaces; iusti denique regis, prudentis, fortis, clementis, munifici, felicis, sapientibus consiliis firmati imago Hydapse, et plurima alia documenta, quae inopere ipso potius conspici, quam in audiri mauolo. Quia Fabulas Romanenses legere voluerint, hanc non praetermittant; est enim exemplar aliarum, diciturque prouerbio: Theagene, et Chariclea parentibus genitas esse plurimas. Nota est Chariclea Hungaris non tam a poeta ipso Heliodoro, quam ab eius interprete, et augmentatore disertissimo Stephano Gyöngyösio. Ille Charicleae historiam libris decem, et oratione prosa complexus est, noster autem amplificauit illam, et carmine aureo producit ultra connubium, et additamenta inseruit. Primi quinqie libri Graeci respondent primis octo poematis Hungarici; ceteri diuergunt, et in multis partibus sunt prorsus alii. Iuuerint hos auctores inter se contendere Floruit Heliodorus temporibus Theodosii M. Arcadii, et Honorii.¹⁰⁶

Achilles TatiusAlexandrinus composuit libros octo de Amoribus Clitophontis, et Leucippes; qui si pura Christi sacra professus, et Episcopatum est adeptus, ut tradit Suidas, postea id factum fuerit, quam haec Erotica vulgauit. Quamquam mirarer vehementer, si al- iquando adsumtus fuisset ad sacram praefecturam scriptor inuerecundus. Argumentum fabulae constituit Leucippe virgo, quae parentibus inuitis profuga varios inter labores, et pericula iactari fingitur, credo ut exemplum esset poenae, quam pietas violata deposcit. Forte ideo non prius admittitur in amplexum Clitophontis, quam cum patre anxio, et solicito fuisset reconciliata. – Ecce adparatus operis habet similitudinem cum Aethiopicis Heliodori! insunt in eo multa lumina, lecti colores, moratae sententiae, amoeni iconismi, sermones oratorii, res naturales, eloquutio perspicua, natiuo lepore, simplicique elegantia amabilis. Sed vitio tribuitur, quod frequentius declamet auctor, quod sententias longas, et ad rem non semper idoneas multiplicet, eloquentiam, doctrinamque suam ostentet, episodia violenta inserat, vanas descriptiones constuat, dictionem sui dissimilem faciat. Haec, et alia multa et accusantur, et defenduntur, ut iudicia, gustusque variant. Ego obscenitatem scripti nullo modo possum condonare; nam seu loquatur ex animo, seu personam aliorum simulet, semper est nefas detestandum. Clitophontem suum, quae cum sit persona principiis, maximam lucem habere debet non solum rerum, sed etiam virtutum, dacit expertem fidelitatis, pudoris, honestatis, et humanitatis. Achilles Tatius nec varietate rerum, nec harmonia partium, nec honestate morum, nec artificio operum est conferendus cum Heliodoro.¹⁰⁷

S. Ioanes Damascenuspropter Historiam Iosaphat, et Barlaam huc refertur etiam ab Episcopo Huetio; est enim Fabula Romanensis, sed pia; de amore agit, sed diuino; plurimum sanguinis est effusum, se Martyrum; inquit ille. Fundamentum operi dedit veritas; quippe dubitare non possum duos hos viros, quos Ecclesia nostra in numero Coelitum pio cultu veneratur, in terris nostris militasse, factaque praeclara reliquisse. Sed sunt multa, quae produnt ingenium Romanense, et nescio an Ioannem ipsum, vel alium habeant inuentorem? Dicit se historiam accepisse e fide Aegyptiorum, quos cum Indis more complurium antiquorum confundit, sed veraces esse credit, et narrat, Iosaphatum fuisse filium regis Indiae eumque inter delicias sine omni tristitiae notitia mollissime educatum; deinde Barlaami anachoretae opera in lege Christi eruditum, et egressum patria diuersis casibus exceptum. – Longus est sermo. Auctor ne dubium aliquod relinquat in animis lectorum, addit, rem istam totam e tabulis spectatae fidei Aethiopias didicisse.

Longus Sophista, ad initium seculi quarti non iniuria referendus quatuor libros Pastoralium condidit de Daphnide, et Chloe, ingeniosus in inueniendo, amaenus in describendo, industrius in disponendo, adcuratus in moribus, et characteribus, breuis, et prudens in episodiis, simplex in amore, et adfectibus. Quantae veneres in hac fabula! Nisi in turpitudinem iterum iterumque abiuisset, hic esset scriptor natiuus, dulcis, et venustus. Quamquam enim vitium sit in poemate serie annorum procedere, narrationem biographicam adornare, machinam sine necessitate instruere; tamen cum multis, et singularibus ornamentis excellat, suosque naeuos, amaenissima luce obruat, incredibili delectatione tenet, nutritque animum. – Sophistam fuisse hoc ex opere non crederem, nisi nomen esset praepositum: adeo simplex, et facilis, et clarus est.¹⁰⁸

Xenophontessunt terni, qui nominandi veniunt;Alexandrinusdedit Babylonica, ut Iamblichus;¹⁰⁹ CypriusCypriaca, quibus exposuit amores Cynirae, Myrrhae, et Adonidis;¹¹⁰ EphesiusEphesiaca, et decem libros amorum Abrocomae, et Anthiae.¹¹¹ Theodorus Prodromus, etEustathiusEpiscopus Thessalonicensis imitatores Achillis Tatii seculo duodecimo; Theodorus tractauit amores Rhodanthis, et Dosiclis;¹¹²Eustathius autem Ismeniae, et Ismenes;¹¹³utrumque produxit in lucem Gilbertus Gaulminus Parisiis anno 1625, et iudicauit Huetius. Nouissime inclarescuntCharitonisnarrationes amatoriae de Chaerea, et Callirrhoe Graece, et Latine post D’ Oruillium typis Lipsiensibus editae anno 1783.

T. Petronius Arbitermea sententia locum occupat inter scriptores Romanenses; quamuis enim liber illius sine nexu sit, et fragmenta duntaxat reliqua habeat sub titulo Satyricon; inde tamen, quae fuerit ratio totius operis, certa coniectura intelligi, tutoque dici potest Fabulam esse Romanam. Auctoris iudicium in litteris est valde limatum, ac subtile; sed animus in nequitiis, et lasciuia deprauatissimus: seria cum iocis, pudorem cum inuerecundia pro lubidine miscuit. – Ad rem magnopere non facit, seu Caium illum dicamus, seu Titum;¹¹⁴mihi videtur idem esse, qui fuit inter paucos familiarium Neroni adsumtus, et elegantiae arbiter tanta auctoritate habitus, ut nihil amaenum, et molle adfluentia putaret Caesar, nisi quod ei Petronius adprobauisset;¹¹⁵unde factum esse crediderum, quod vulgoArbiteradpellaretur.¹¹⁶Hoc in libro depinxit mores aeui Neroniani, ut inter propudiosissimas libidines eluceret summa ipsius prudentia, exquisitissima sapientia, et elegantissima eloquentia.¹¹⁷Et reapse non paucis dicitur scriptor purissimae impuritatis. Meliori gustu fuit Huetius, quod de Petronio non ita senserit, ut vulgus doctorum solet; plus ei ad existimationem profuisse putat obscaenitatem rerum, quam sermonis elegantiam.¹¹⁸Dictio enim illius plus habet diligentiae, quam iudicii; adfectata est, et fucata, bellis epithetis nitida, et tamen aliquando sica, et frigida.¹¹⁹Quam male corrupti fuerint mores aetatis illius, inde etiam discimus, quod vir equestris ordinis, et consularis non abhorruerit conferre suam nobilitatem, latinitatemque ad immunditiam flagitiosissimam. Artibus aemuli Tigellini factus est inuisus Caesari, morique iussus incisis venis animam ebullit.¹²⁰Iuuentus ab illo se prorsus abstineat; viri si acesserint, mentem rite compositam, et animum integritatis amore obfirmatum adferant.¹²¹

L. Apuleiusex Madaura ciuitate Africae fabulam, quam ipse Graecanicam, et Milesiam adpellat, a Lucio Patrensi, et Luciano desumtam ad meliores artis regulas elaborauit, et libris undecim Metamorphoseon proposuit; unde puro puto praenomen Lucii auctori adhaesisse. Ingenium illius, et eruditionem magni facio; ut enim Apologia, aliaque eius monumenta fidem faciunt, fuit Orator, Iuris consultus, et Philosophus Platonicus, Graeca, Latinaque lingua promtus temporibus Antonini Pii, et fratrum M. Antonini Philosophi, et Veri; sed hunc illius librum non audeo dicere essede Asino aureo,¹²²tum quod maculas, et obscaenitates, quas in exemplaribus suis Lucio, et Luciano reperit, non solum conseruauerit, sed etiam auxerit; tum quod dictionem ad pompam, et ostentationem more Sophistarum, qui veluti calamistris intorquebant orationem, comparare sit adnisus.¹²³Durities Africano par etiam in ipsa ingeniosa, audacique elegantia se prodit. Latinitatem Apuleii acerbissime insectatur Philippus Melanchton, Vossius, et Lipsius;¹²⁴contra Philippus Beroaldus Musas ipsas, si latine loqui vellent, Apuleii sermone loquunturas censet.¹²⁵– Tota porro Metamorphosis Apuleiana et stilo, et sententia Satyricon est perpetuum, in quo magica deliria, sacrificulorum scelera, adulterorum crimina, furum, et latronum impunitate factiones perstringuntur.¹²⁶Celeberrimum operis episodium est de Psyche, et Cupidine, fictio non illepida.¹²⁷

Si ex his Latinorum reliquis debemus statuere, certum omnino est, gustum eorum in ista Poeseos parte non fuisse parem magnitudini, nobilitatique imperii. Seuerus Imperator, qui Clodium Albinum aemulum suum deuincit, vitaque exturbauit, magno cum dolore exprobrat Senatui Romano, quod illum pro literato laudandum plerique duxerint: cum ille naeniis quibusdam anilibus occupatus inter Milesias, et Punicas Apuleii sui, et ludicra litteraria consenuerit.¹²⁸Martianum autem Capellam, qui Leone Thrace Caesare descripsit nuptias Mercurii, et Philologiae in suo Satyrico, memorare piget.¹²⁹Successere deteriora tempora, longoque seculorum lapsu continuauere; postea Gallo ligures, et Prouinciales illi Poetae, quorum historiam superius indicaueram, amorem Fabularum Romanensium multiplici scriptorum genere concitarunt, foueruntque. Quamuis enim singula secula suos habuerint fabulatores, ut ostendunt monumenta litterarum; hi tamen seculo praecipue undecimo, et duodecimo maximam copiam prosa, versuque profudere. Eamus ad prouincias, et gentes peculiares.

Gallia non solum Romanensis nominis, sed etiam nouarum fabularum est patria; pronum igitur erat, ut ibi maiori studio colerentur, ubi denno fuerunt enatae. Hic sibi Galli principatum adtribuunt, aiuntque Poesim istam Romanensem a Gallis potissimum expoliri potuisse, debuisseque , quia Galli sunt primi urbanitate et elegantia in ambiendis, et conciliandis amoribus, in quotidianis vitae commerciis, et humana consuetudine. Sic illi; quibus ego seu vere sit hoc dictum, seu magis ambitiose comparatum, nihil detraham; liberae enim sunt illorum etiam cogitationes; et puto hac eorum gloriatione non eripi honorem gentium aliarum, sed potius adferi; notum alioqui est, non tantum nationem, sed hominem unumquemque sibi magis esse addictum, suique honoris arrogantem. Fuere Gallis Fabularum scriptores bene multi aetate illa, quae nomen, regulasque boni gustus minus, quam fabulas, curauit; quos si velimus ad vitam reuocare, repugnabunt illi ipsi, et quia despicabiles esse nouerunt, malent obliuione perpetua sepeliri. Tuto mihi persuasum habeo, quod domesticus eorum auctor Daniel Huetius ait: primum omnium in GalliaHonoratum Urfeum Romanenses Fabulas barbari sermonis corruptela exemisse, tersiori Minerua exornasse, certisque regulis adstrinxisse.¹³⁰Gloriantur Galli spectatissima muliereMagdalena de ScuderySappho Gallica, quae sexu suo suporior insigni sua modestia, et sapientia nomen suum multis viris anteferri meruit.¹³¹ Ioannes Renaldus Segracsiusmultum est meritus, tum quod artem fabularum pluribus in operibus plane exercuerit, tum quod Danieli Huetio amico suo, ut Originem Romanensium explararet, auctor fuerit.¹³²Maiora talium Fabularum volumina primo magis placuere, qualia sunt multa de Amadisio seculi sexti decimi opere;¹³³sed sicut gustus, dum tendit ad perfectionem, saepe multumque variat, aliae minores, aliaeque maiori cum adprobatione prodiuere. Dominade la Fayette, quae in Principe Cliuiae magnam partem habet, prima fuisse videtur Homio, quae Poesim istam ad Gustum hodiernum transferre coeperat. Omissis enim portentis, quae vulgo faciunt oblectamentum, inducit homines nobis similes, qui maiorem in nobis sensum, doctrinamque relinquunt, quam raptus admirandi, et heroes sanguinolenti.Preuot, Marivaux,etCrebilloniunior suo singuli sensu multa condiderunt;de Lussancum laude debet adnumerari.Paulus Scarou, Antonius Furetiere, Le Sage, et his similes nominati sunt. – Qui plures in Gallia nosse desiderat, farragines catalogorum adire debet.Ioannis BarclaiiArgenidem,Francisci FeneloniiTelemachum, fabulas Politicas, et arte, naturaque consumatas praeterire neutiquam possum; commendationis sat est, quod uniuersae propre Europae linguis legantur.Ioannis Franc. MarmonteliiBelisarius eodem modo notus est. De errore auctoris historico, qui plures disputationes peperit, non adtinet dicere. Caput operis quintum decimum, quod agit de Religione, retulit meritam castigationem. Cetera perpetuam Principis, et Ciuis institutionem continent; scena, vel potius schola fere semper eadem, in qua infelix ille Balisarius est magister. Iustinianus auditor. Mirum non est, si uniformitate sua taedium pariat. Catalogum Romanensium Gallicarum videre est in Bibliothea Du Fresnoy, et in libro cui titulus:Diarium Fabularum Rom.¹³⁴

Hispani singulari quodam ingenio, et humore sunt praediti ad condendas Romanenses; hic sibi originales, et principes esse videntur. Et reuera si de meliore earum institutione, gustu, ac incremento sit quaestio, res inter Hispanos, et Gallos agitur; nam ceterae nationes aut tardius accesserunt ad hanc disciplinam, aut minori industria, paucioraque ingenia coluerunt. Vere mihi videor dicere: in satyra, et Sale comico Fabularum Romanensium Hispanos esse magistros, et exemplares. Hi enim mores, et vitia tam priuata, quam communia viuacissima repraesentant per imagines, et allegorias fabularum, eaque tam faciliter insectantur, carpunt, castigant, et ludificantur, ut reis quidem amaro hoc ludo nihil acerbius, innocentibus autem nihil esse possit iucundius. Tales imprimis suntDidacus Hurtado de Mendoza,Henricus de Luna,¹³⁵ Ludouicus Velez de Gueuara,¹³⁶ Lopez de Vega,¹³⁷ Franciscus Villegas de Qeuedo,¹³⁸ Iosephus de Villauiciosa,¹³⁹ Ludouicus de Gongora,¹⁴⁰ Petrus Siluester,¹⁴¹Alemannus est, qui fecit vitam Guzmanni de Alfarache summis, infimisque hominibus delectabilem, et utilem; de qua hoc maxime memorabile est, quod homo nequissimus optima vitae documenta det, utque ea obseruentur, omni studio nitatur -. Non est institui mei longius ire, et nomina fabulatorum Romanensium per Hispanias persequi. Et quis omnia possit laeta, et tristia, dulcia, et falsa, vera et ficta proferre? Est hoc singulare Hispanis, quod Fabulas Romanenses Comice tractare, et instituere nouerint. Quo in facto peculiare beneficium agnosco; puto enim maiorem utilitatem existere de Comicis Romanensium Fabulis, quam illae sint historiae, in quibus amores varii, soliciti questus, et ingentia animi tormenta, artificiosi plexus, ac vincula, et ingeniosa totius operis compages omni ex parte se commendare nititur. Poesim Hispanicam, eiusque historiam nostrum in usum optime proposuit Velasquez eo libro, quem Cl. Diez Germanitate donauit. Noui librum ab anonymo conscriptum Londini anno 1788, in quo omnia, quae leguntur, professione ipsius auctoris accepta sunt a Velasquez, a Lopez de Sedano, et P. Sarmiento. De LUSITANIS peculiariter ista sunt breuiter dicenda:Bernardinus Ribeyroscripsit historiam Meninae, et Mocae anno 1557.Georgius de Montemayor auctor est Fabulae Pastoralis, sicuti etiamFranciscus Rodericius Lobo.

Britannos iam seculo sexto amori Fabularum Romanensium fuisse deditos celeberrimi Regis Arthuri, Equitum Mensae Rotundae, aliorumque heroum facinora, et scriptorum monumenta fidem faciunt.¹⁴² Godefridus Chaucerpater melioris poeseos Troilum et Cressidam procreauit; in quorum altero strenuum militem, fidelemque amatorem; in altera venustam, moratamque virginem exhibuit. Melius est facturus, si in hoc destisset. Narrat autem mulierem amori Troili concessisse, et imperio victoris sexum suum subdidisse. Sublatus e vita est anno 1400. De Gustu posteriorum temporum meliora sunt documenta. Primus occurrit, et quis eum ignorare potest?Robinsonfabula, an historia? disceptent, qui volunt. Mihi Robinson ille videtur esse Alexander Selkirk natione Scotus, qui anno 1705 relictus in insula Ioannis Ferdinandi quatuor annos et sex mentes comsumsit in consortio caprearum, et volucrum, dum tandem a nauarcho celeberimo, et curioso orbis inquisitore Rogerio Woodes¹⁴³susceptus rediret in Angliam. Hic ille suas vicissitudines, fortunam, et pericula scriptis in lucem publicam, Danieli De Foe castiganda tradidit. Sed ille non obseruata amicitiae lege nomen, et locum commutauit, annos etiam commorationis produxit, et multis ex suo arbitrio confictis rebus destruxit veram historiam, et Robinsonum illum euulgauit, quem habemus, quemne multi alii non infeliciter aemulati sunt. Ioannes Iacobus Roussouius hanc fabulam imprimis laudat, et ut a inuenibus ante alias sedulo relegatur, commendat.¹⁴⁴Agnosco dotes in illa excellentes; at una confiteri debeo non abesse omnia vitia; quale illud est, quod narrationes aliquando uniformes nimia longitudine continuentur. Rem omnem ad meliorem aetatis nostrae sensum traducere nisi sunt Cl. Viri Ioannes Wezel, et I. H. Campe studio magno, sed impari consilio; ille enim fabulam originalem conseruauit, hic autem in multis alterandam duxit.¹⁴⁵Si lector mente sua desertam quamdam insulam adeat, et quid horrentia inter lustra, feras, et saxa homo solitarius viginti octo annis agat, ut semet hac in solitudine, variaque necessitate iuuet, quas ad artes vertat? curiose periclitetur, mirum quantum in se desiderium legendi experietur. Optimi gustus suntPamela, Clarissa,etGrandisonceleberrimiRichardsoniipoeses, quas, seu ad ingenium, et sctructuram aduertamus animum, seu verisimilitudinem, seu characteres vitae humanae, seu documenta, moresque spectemus, in primo dignitatis subsellio collocabimus. Forma epistolae, quam auctor in scribendo delegit, non me fatigat, posteaquam personarum amorem, reique totius saporem, et sensum concepi. HistoriaMiss Sidney Bidulphad exemplum priorum conformata parentem habet mulierem anonymam. Argumento Romantico adfines sunt illae fabulae, et narrationes, quas adornauitIoannes Drydenex Homero, Boccatio, Chaucero, et aliis;Matthaeus Priorde Ioanne Caruel, de Paulo Purgante, de amore Roberti, de Cochleari;Ioannes Gayde Cane rabido, -Ioannes Swiftde Baucide, et Philemone, - -Dauid Malletde Amynta, et Theodora,Iacobus Beatiede tribus, ut ait, deabus Ambitione, Sapientia, et Voluptate;C. Langhornede Velo Penelopes;Cl. Ierninghamde Faldonio, et Theresa – Plura huc referri possunt e LX. Illis Anglorum Poetarum voluminibus, quae Samuel Iohnson cum notis, et obseruationibus criticis luci publicae donauit.Fielding, etSternepraetereundi non sunt. VitaIoannis Bunkelveras, fictasque historias continet. Vir quinquagenarius, ut putatur D. Amory, describit sua facta Romanensi stilo, memoratque euentus valde raros, depingit characteres proprios. Opus est viuacis phantasiae.

Itali Romanae gentis posteri magnam sibi gloriam vindicant ab amplificatione, delectu, et elegantia narrationum fabulosarum argumenti Romanensis.Ioannes Bocacciusagmen ducit, eloquentia sermonis patrii bene perpolitus, sed nugis, et stultitia amatorum plenus, qui caussa fuit, quod multorum hominum desideria fuerint erecta ad scribendum, legendumque.¹⁴⁶ Ludouicus Ariostusinter optimos primipilaris celeberimi illius operis est auctor, quod exhibet Rolandum Furiosum.¹⁴⁷ Bernardus TassusTorquati pater nobilem illam de Amadisio, et Oriana, de Alidoro, et Mirinda fabulam perfecit; alteram de Floridante, et Filidora imperfactam reliquit anno 1560 mortuus.¹⁴⁸ Matthaeus Boiardusamores Rolandi, et Angelicae non infelici arte contexuit.¹⁴⁹ Franciscus Sansouinuscentum Nouitates, aliasque fabulas magis illiberaliter, quam amaene narrat.A Ioanne Bapt. Marinoest Adonis - - Sunt in ista natione ingenia laeta, et festiua, quae in omnibus Fabulae Romanensis patribus clarum sibi nomen meruerunt,Firenzuolo, Giraldi, Stapparolo, Bandello, Erizzi, et nouissimus huius aetatisGozzi.

Ad Germanos Romanensium Librorum scriptores tardius venio, quam forte velint aliqui, non quod locum eminentiorem detractem eis tribuere, sed quod in istis cupiam nostrates diutius immorari, et conquiscere. Historias eorum antiquas Equestres, Eroticas, et alias, quae huc referuntur, in genere commemorasse sat est; numerus earum maior est, quam qui possit comprehendi. Vetustatem habent illae de Vigamurio, Wilhelmo Narbonensi, Tristrano, et Isotte, de Twenino, et Landina, de Dietrico Bernensi, de Hildebrando, et sexcentis aliis heroibus. Ab aetate Caroli M. r3eperiuntur aliqui, tametsi pauci, qui Poesim Germanicam coluerunt, uti sunt Otfried, Notker cognomento Labeo, Willeram, et istis consimiles.¹⁵⁰Post tempora Frederici Aenobarbi usque ad Martinum Opitzium quantum creuerit eorum numerus, testatum habemus ab eruditissimis viris Ioanne Maness, Bodmer, et Breitinger.¹⁵¹Ex illis erant Godefridus ab Argentorato, Henricus de Vridbare, Hermannus de Ouwe, Rupertus de Orbent, Ioannes Rauenspergensis, et multi alii, quorum nomina notiora sunt, quam opera; haec enim aut valde sunt rara, aut in manuscriptis conseruantur carcere Bibliothecarum priuatarum. Post Opitzium melioris Poeticae parentem noua periodus facta est usque adAlbertum Hallerum, a quo lux melior etiam Poesi est adfusa; ab illa enim sunt fabulae Romanenses Usang, Alfredus, Fabius, et Cato. Sed quid cultius, magisque moratum, ac gustuosumChristiano Gellert, qui Musam Poeticam sibi propriam fecisse videri potest? Inde est Vita Mulieris e Dynastis Sueciae,Fridericus Nicolai, cui non solum politiores litterae multum debent, sed ipsae quoque seueriores Artes meliorem vitam in acceptis referunt, amicus meus auctor est libri: Vita, et opiniones Magistri Sebaldi Nothanker.Christophorus Martinus Wieland, quo nomine multas amaenitates intelligimus, nemini potest esse ignotus; Agathon, es Syluis sunt eius Romanenses.¹⁵² Ioannes Timotheus Hermesdici non potest quanto beneficio auxerit istam Poeseos partem, quod absolutissima Artis opera Miss Fanny Wilkes, et Iter Sophiae typis edita humano generi tradiderit. In istius laudis societatem accedat mulier illustrisSophia la Roche, quae patriam suam Germaniam luculenta eruditione, et rebus gestis Virginis a Sternheim, poemate venustissimo, exornauit, sexumque suum honore peculiari nobilitauit. - - - Longum esset enarrationi Fabularum Romanensium, et originalium Germanicarum insistere. Si numerum ineamus (quamquam quis eum inire queat?) adeo multae sunt, ut non habeat Gallia, quod exprobret Germaniae. Si vero perfectionem, et dotes earum cum regulis sani Gustus contendamus, inueniemus non paucas rara eminentia insignes, planeque dignas, quae optimis aliarum Gentium poematibus adaequentur. Si licet de sensu mei animi pronunciare, opto vehementer, ut pauciores, sed magis delectae, expolitaeque scribantur; vereor enim, ne et plures sint, qui scribant, quam qui legant, et ipsa scribentium copia inopiam bonarum fabularum inducat. Quod aliis in rebus, hic quoque euenire potest, ut multitudo, et nimium in scribendo studium vitia generet, et gustum corrumpat.

Non desunt nobis Hungaris Historiae ad formam Romanensium ordinatae seu originales, seu aliis a gentibus traductae, veteres, et nouae, paruae, et magnae, bonae, et insipidae, ut fere sit. Minores sunt illae de Argyro, et Helena, de Pyramo, et Thisbe, de Stilfrido, eiusque filio Brunsuico, de Tancredo, de Nicolao Toldi, de Apollonio, de Filio Prodigo, de Sarmanteó, et Florina, et multis aliis, quarum partem non exiguam etiam vulgus enarrare, decantareque nouit. Meliore gustu, arteque perfectiore elaborata sunt, quae subiicio:Stephani Gyöngyösyelegantissimi viri Chariclia, et alia fabula forte eidem adscribenda, cui nomen; Crudelitas Cupiinis agnita: item Templum Daedali; NobilisIgnatii Mészárossanguinis virago tertiis iam praelis expressa; Cl. ProfessorisAndreae DugonicsArgonautica polita latinitate;Alexandri BarócziCassandra - -. Haec est nostra quoque felicitas, quod numerus poetarum magnopere augeatur; tantoque cultior euadat sensus gentis nostrae, quanto magis in aetate, seculoque progredimur.

Epopoeialatissimo est ambitu spectata nomenclatione;¹⁵³opus enim quodcunque seu libera, seu colligata oratione sit expressum, hoc titulo signari posset, nisi iam auctoritate usus perpetui certo Poetices artificio nomen istud vindicatum haberemus. Nefas est hanc vocem eferre de finibus Artis Poeticae. Quale sit illud poema, cui titulum istum tribuimus, dicam, posteaquam constiterit, quotuplex sit Epopoeia? Doctores, artificesque diuersas vias iniuerunt. Epopoeia aliis est Heroica, Lucania, Miltonia, Comica; aliis Moralis, Politica, Biblica; aliis Historica, Fabulosa, Mixta; item aliis Magna, et Parua. Diuisiones istae, ut quisque videt, partim ab argumento carminis, partim a nomine Poetae, quem quis imitandum suscepit, factae sunt. Apud me Epopoeia alia est HEROICA, seu seria, alia COMICA, seu iocosa. Puto enim omnes Epopoeias in duo ista capitalia genera conuenire. Primo igitur agam de Epopoeia Heroica.

EpopoeiaHeroica nobilissimum uniuersae Poeseos opus illustres Heroum actiones graui carmine recenset, et ornat. Quamuis enim hoc nomen iuxta suam compositionem, ac etymologiam sit amplissimum, olim tamen propter magnitudinem, et excellentiam singularem illi poemati tamquam genuinum tribui consueuerat, quod de praeclaris virorum fortium, et inclytorum hominum facinoribus magnifico spiritu, numeroque conditum est.¹⁵⁴Arduum est hoc negotium, siue Heroes, siue Poetas spectemus; nam sicut Heroem fieri, ita Poetam hoc in argumento praestare difficultatem habet incredibilem. Immo vero facilius est fieri Heroem omni ex parte maximum, quam Poetam Epicum, qui pro dignitate rei, meritoque suo nomen istud gestet, unum aliquem existere. Quos neruos, quas vires, quantamque facultatem Epopoeia postulet, in hoc clarissime licet intueri, quod Heroes multos, Poetas Epicos, qui vere hoc nomen mereantur, valde paucos noscamus. Qui enim cunque sit ille, qui celebrandus est, Verus, aut Fictitius Heros, necesse est res, quae nos fugiunt, persequi; imagines, quae continuo euanescunt, conformare; ire per terras, et maria, per coelos, et inferos; et in tantis idearum varietatibus, cogitationum certaminibus, animorum motibus, et turbis si quid bene compositum, et aptum, veraeque Naturae par elaboret Ars, prodigium erit dicendum. Non ita, ut Deus, agimus, tametsi creatores nos esse iterum iterumque sim professus. Nam quod ille voluntate sue decernit, ut primum inquit: Fiat; factum est. Et materia, et forma illico enascitur, gestiuntque omnia supremi huius Domini imperio parere.

Si quis hominum inexpertorum ingrediatur campum Epopoeiae, putabit eam fere non aliud esse, quam quod est Historia, seque sua in opinione confirmabit exemplo Iliados, Odysseae, Aeneidis, Pharsaliae, Thebaidos, aliorumaque similium poematum; hic enim argumentum est Historicum: Homerus enarrat Bellum Troianum, Statius Thebanum, Lucanus Ciuile Romanum; in peregrinatione Ulyssis, et Aeneae non tam poetam, quam historicum audimus. Dicet insitum esse hominibus praeclara suorum facta recensere; hoc Bardos, Druidas, et barbarorum etiam Cantores factitasse. Ita unus aliquis. – Ego quoque non inuitus fateor, originem Epopoeiae Heroicae deduci ex natura, fuisseque semper apud omnes gentes in more Heroes suos variis cantilenis celebrare.¹⁵⁵Tum in hoc quoque libenter concedam inter Historiam, et Epopoeiam esse similitudinem aliquam; sed videamus discrimina. Historiae fundamentum est Veritas; debet esse testis eorum, quae facta sunt: Epopoeia Heroica viuit e fabulis; verosimilitudinis ambitu est contenta. Historia est imago temporum, et hominum, speculum varietatis, et inconstantiae: quidquid est actionum humanarum in hoc mundi theatro, illius est memorare, et exhibere. Quantae autem commutationes, quam diuersae vicissitudines subeunt? Epopoeia unam duntaxat actionem ostendit, sed magnam, et illustrem; cuius caussae sunt conformes veritati, personae suis characteribus insignitae, partes omnes rite ordinatae, et moles uniuersa maturo, scitoque consilio perfecta. Historia si res, et eae sunt gestae, repraesentet, expleuit officium; Epopoeia delectare debet, admirationem erigere, mentem, et ingenium, et phantasiam pascere, commouere corda, sensus humanos aesthesi, stuporeue complere, ad amorem, et desiderium virtutis animum erigere. Historicus narrat ut homo; Epicus autem tamquam Musa, aut coelestis quidam Genius, cui non modo ludus actionum humanarum, sed eae quoque vires notae sunt, quae granditione multum superiosa solent perpetrare. Historia est narratio Vera, Epopoeia autem Poetica.¹⁵⁶Qua ratione Historia cum Poesi concilianda sit in Epopoeia? docet Ioan. Iac. Dusch.¹⁵⁷

Si quis illud quoque adponi velit, quod inter Romanensem Poesim, et Epicam discrimen sit situm, ferat suum desiderium. Posteaquam totum, unde Epopoeia conficitur, exposuero, differentia illa seipsam ultro plena in luce collocabit. Cui non placet ista dilatio, per me licet adeat illustrem Huetium, et quod ille profert in Tractatu de Origine Fabularum Romanensium non longe a principio, legat. – Nolo me isto in loco diutius detinere. Quidquid hic in genere comprehensum dixi, euoluam particularius et adpositis celeberrimorum Epicorum artefactis illustrabo.

Epopoeianatura sua magnum, et sublime opus est; non adsumit omnem hominem, sed nobilem, principem, heroem; cuius actio sit magna, et una, sit vera, aut verosimilis, sit illustris. Talis, tantique hominis tantum facinus proponit narratione, et versu hexametro; admirationem erigit, et ad aemulandum pari spiritu adhortatur. Faciam, ut haec omnia discriminatim perueniant ad intelligentiam.

I. Cum finis, et officium magnifici huius poematis sit animos hominum admiratione complere, eosque ad facta praeclara incitare, exemplo proponendi sunt illi, quorum virtutes imitari maximis quibusque personis gloriosum sit. Argumentum Epopoeiae primarium sit Homo nobilis, princeps, etHeros, qui generosos aliorum animos studio laudis incitatos in admirationem, imitationemque rapiat. Herois nomine designo Hominem quemdam extraordinarium, et singularem, cui firma animus semper praesens, erectus, robustus, magnus, et diuina quadam vi, ac efficientia praeditus in ipso opere conspicitur. Talis est Achilles, et Ulysses apud Homerum, Aeneas apud Virgilium, Caesar apud Lucanum, Iason apud Valerium Flaccum, Georgius Castriotus apud Bussieres, Christophorus Columbus apud Carraram, Moyses apud Milliaeum, Godefridus apud Tassum, Henricus apud Voltairum. Non enim placet, quod antiqui fabulati sunt: Heroes quoddam genus esse Deum inter, et Homines; qui nati sint matre Dea, sed patre mortali, ut fuit Achilles, et Aeneas; vel qui Deum aliquem habuerint patrem, genitricem autem hominem, quemadmodum Hercules. – An Femina, quae dicatur Heroina, possit esse materia Epopoeiae? quaeritur. Exemplum apud Epicos nullum video; nam illa, quae sunt in Odysseia de penelope, in Aeneide de Camilla, in Pharsalia de Cornelia, Ierosolyma Liberata de Chlorinda, et alia in aliis Episodia sunt. Bellicosae illae mulieres Camilla, et Chlorinda magnas laudes habent suis a Poetis; sed, quod animaduertendum est, primis Epopoeiae Heroibus aduersantur, et obscura morte pereunt;¹⁵⁸forte propterea, ne ab auxilio mulierum quo demumcunque modo militarium Aeneas, et Godefridus decrementum honoris acciperet, et viri fortes fuso sanguine femineo contaminarentur. Nihilominus si verba, quibus Epopoeiam paullo ante proposui, si animum, corpusque humanum, si naturam femineam, si poeseos istius indolem, finem, et officium expendam, rationesque comparem, dicere nihil prohibet: Epopoeiam istam non repugnare Heroinae. Nullus est animorum sexus, et aliquando mulieres corporis firmitate, laborumque patientia viris praecellunt; nec omnia falsa sunt, quae de Amazonibus, de Virgine Gallica robur Anglorum contundente, aut de aliis heroicis feminis loquuntur historiae. Debbora, Iudith, et Iahel aqud Israelitas, Tomyris apud Massagetas, Veturia Coriolani mater apud Romanos, Zenobia apud Palmyrenos, Christina apud Suecos potest venire in numerum Heroum aliquorum?

II. Non satis est valere Heroem vi, et efficientia, quae possit rem grandem superatis difficultatibus praestare; non sufficit argumento Epico παθος aliquod animi:Actiodebet esse, quae veniat in sensus externos, praebeatque conspiciendam virtutem, et adfectum Herois. Christus Dei Filius perditum genus hominum potest ab interitu vindicare; haec illius est vis, et potestas. Occupatur commiseratione ruinae tam magnae, et uniuersalis; iste est adfectus animi. Nondum habeo materiam Epopoeiae propriam. Ecce idem Homo Deus morte sua nostram mortem superat, et triumphat! haec enim vero est Actio, quam Hieronymus Vida heroico carmine, magnoque spiritu per sex Christiados libros complecti voluit; quam magnus, sublimisque poeta Germaniae Frid. Theoph. Klopstock non imitabili tuba personat.

III.Actioilla sitHeroica, et quasi diuina, quae nempe supra consuetum humanae vitae, virtutisque usum eleuata cum quodam miraculo conspiciatur.¹⁵⁹Talem autem actionem duae potissimum virtutes efficiunt: Fortitudo, et Bonitas. Minora quaedam vitia, et pauca si quando occurrunt in Heroe, aut non obseruamus, aut negligimus, aut condonamus permti commiseratione, quod nemo non hominum virtuti sit simillimus. Achilles tametsi heros, tamen iracundos, inexorabilis, acer, ira negat sibi nata;¹⁶⁰Aeneas in Didonem facilis, et tandem perfidus,¹⁶¹Iulius Caeasar infestus Patriae,¹⁶²Hannibal callidus,¹⁶³Henricus amori indulget.¹⁶⁴– Nullum scio Heroem apud Epicos, qui ab omni prorsus naeuo purus adpareret. Et quem in hac vitae conditione mortalem inuenimus? Vitia illa, quae reperiuntur in heroibus, vel virtutibus intexunt poetae, vel tacite praetereunt, in hoc duntaxat intenti, ut actionis virtutem commendent; qui suam idoneam illius excellentiam in historia non inueniount, liberiore fictione procreant; Heroeum suum, si Religioni nostrae consecratus non sit, excluso deorum veterorum commercio ope coelitum tutelarium extollunt. Cum autem facinus ex ingenio suo crimen habet, neque heroicum est, neque epopoeia dignum. Hoc enim exornare dicendo non aliud esset, quam ad vitia incitare proposita laude, praemioque. Quamuis autem possit aliquando crimen artificiose ornari, et titulo bonitatis ita cohonestari, ut aliquam spectatoribus admirationem, voluptatemque conciliet; fieri tamen nullo modo potest, ut hominem circumspectum ludat, et capiat, seque sub ementito virtutis inuolucro amabilem diu conseruet. Quis bonus Epico carmine decorabit Busirim, aut Phalaridem, Caligulam, Heliogabalum, Herostratum, Verrem, Cartouchium, aut aliquem alium, quem a sceleribus infamem, detestandumque fuisse nouimus?

IV.Unussit Heros, etUnaHerois Actio, nam si heroes, vel actiones sunt plures, necesse est poetam ire per campos ampliores, rebus heroicis immiscere leuiores, hiare aedificium poematis, historiam enasci, non epopoeiam, naturam eius corrumpi, finem impediri, lectores in siluam talem deduci, in qua et errare debent, et exitum cum fastidio quaerere. Fieri enim non potest, ut mens, animusque ea rerum varietate non diuidatur, sensus non imminuatur, admiratio non impediatur. Quanto plures sunt Heroes, aut Actiones, tanto plus decedit eorum magnitudini, gloriaeque. At Heroem unum, et Actionem unam cum dico, neque socios ab Heroe, neque actiones secundarias a prima volo excludere. Sunt in Iliade, Aeneideque milites, sunt populi, sunt duces, sunt heroes. Agamemnon potentia, Nestor consilio, Ulysses prudentia, Aiax fortitudine, alii aliis virtutibus sunt insignes. Sed si eos obseruemus, conferamusque cum eo, qui sumus est, multo inferiores erunt censendi, et ideo duntaxat magni, ut personae principalis eminentia tanto magis augeatur. Debent in Epopoeia narrari actiones variae, multaeque, at non alienae, et impertinentes: omnes a prima dependeant, et ad illam referantur, habeantque cum illa necessitudinem tam arctam, ut sine culpa poetae abesse non posse videantur. Peccauit ergo Torquatus Tassus, quod ea, quae sunt in obsidione Ierosolymorum ardua, magna, et illustria, tribuat Reginaldo, Tancredo, et Raymundo. Absente Reginaldo Heros Godefridus deliberat, an obsidioni insistendum sit? eo redeunte redit animus Christiano exercitui, et omnia nouis viribus instaurantur. Peccauit Silius Italicus, quod Bellum Punicum una Epopoeia complectatur; cui sola virtus Scipionis digna materies esse poterat. Eodem modo peccauit Lucanus, quod Historici munus un Poesi occupauerit. Culpandus est Statius, quod non unam aliquam Achillis actionem, sed integram illius vitam epico carmine persequi occeperit. Reprehenduntur omnes illi, qui ab Hercule vel Theseo res omnes praeclare gestas uno eodemque opere definiri posse putauerunt;¹⁶⁵qui duas diuersas actiones, quod uno tempore factae sint, una epopoeia celebrare voluerunt. Excipio talem actionem, quae sua ex natura plures homines postulat; ut si Pyladis, et Orestis amor indiuulsus, aeternaque fides exponenda foret; quae virtus in Ionatha, et Dauide usque ad stuporem adscendit. – Hic illud tacitus praeterire non debeo: Unitatem Actionis non ab unitate temporis, sed a fine proposito, et obtento aestimari. Eodem ferme tempore et in Salamine pugnatum est, et in Sicilia Carthaginensium; quis autem dicat has pugnas a diuersis gentibus diuerso fine initas ad unitatem actionis reuocari? Sic et consequentibus temporibus sit alterum cum altero, quorum non unus est finis, non una actio. Quisquis est, qui opus aliquod molitur, et agit, certum sibi finem debuit statuere, et ad eum idoneis adminiculis procedere; qui tum demum consumasse actionem est dicendus, quum finem constitutum adsequitur. Aeneas euersa patria in Italiam nauigare, ibique ex reliquis Troiae nouam gentem, et regnum erigere statuit. Peruenit, et erexit; haec una est actio. Quam cum poeta proposuit in opere epico, et suum, et epopoeiae finem consequutus est. Hac etiam in parte diuinus adparere Homerus potest.¹⁶⁶

V. Unam Herois uniusActionemoportet esseIntegram, et Perfectam. Integra est actio, quae habet suum principium, medium, et finem, suisque partibus, uti corpus membris, absoluitur. Principium actionis faciunt caussae, et consilia, quibus heros ad agendum inducitur. Medium illius sunt difficultates, et praesidia, quae oriuntur ex peripetia, perturbatione, agnitione, similibusque capitibus. Finem actionis interpretor solutionem omnium difficultatum. Sit exemplo Aeneis. Aeneas incesa Troia eam in regionem, unde sui maiores venerant, fatis vocantibus collecta Troianorum manu conferre se constituit. Ecce initium! – Post multos terra, marique labores exantlatos, Iunone totam Troianorum gentem dirissimis odiis ubique persequente in Italiam tandem adpellit; amice accipitur a rege Latino, atque etiam in generum adsciscitur. Aegre admodum id ferens Turnus Dauni Rutulorum regis filius, qui iam dudum Lauiniae Latini filiae nuptias ambiebat, graue bellum mouet contra Aeneam, quocum saepe pugnat, et atrociter. Hoc est medium. – Sed victor tandem Aeneas Turno occiso et Lauiniam, et Regnum obtinet. Finis. – Male proinde Maphaeus Vegius adfuit Aeneidi librum illum, in quo ipse dolorem Rutulorum, Danii fletum, nuptias Aeneae, et Lauiniae, et tandem apotheosim herois complexus est. In morte enim Turni terminatur actio; et quaecunque narrat, melius intelliguntur e silentio, quam sermone. – Perfectio Integritati actionis maius ornamentum, et coronam imponit; eaque potissimum tunc habetur, quando partes omnes inter se apte, harmoniceque cohaerent. Propterea vult Aristoteles bene compositas fabulas neque inde libet incipere, neque ubi libet, finire; sed apta magnitudine, iusta commissura, ordineque uti: in his enim consistit pulcritudo. Igitur si quaestio sit: An bene Tassus desinat in expugnatione urbis Ierusalem? aut recte terminet Voltaire suam Henriadem occupatis Parisiis? an excelsus ille Klopstock suum epos claudere debeat morte Messiae, vel necesse sit uniuersum Redemtionis opus per eiusdem Saluatoris resurrectionem consumare? prompta erit responsio.

VI. Actio Heroica sitVera, velVerosimilis. Putant aliqui Veritatem huc tam esse necessariam, ut dicant non posse esse argumentum Epopoeia dignum, quod undequaque verum, certumque non sit, episodia, ornamentaque alia posse fieri mendacia, non autem fundamentum. Ego tametsi malim Heroem, qui aliquando fuit, et nobis posteris a virtute quadam extraordinaria innotuit; tamen sat esse arbitror, si Heros, eiusque actio verosimilitudinem solidam, et omni modo perfectam habeat. Ita enim commentitius hic heros paene nihil diuersus erit a vero; Epopoeia autem finem suum pari ratione sortietur. Cum ad Iliadem accedo, legoque; sitne argumentum verum, vel fabulosum? fueritne Troia, Priamus, Hector, et bellum illud Graeciae; prorsus non laboro. Quaecumque narrat Homerus, verosimilia sunt, et admiranda. – Quum Heros accipitur e vera historia, cauendum inprimis est, nequid famae vulgari, fideique historicorum aduersum adferatur. Quae regula ut tanto certius expleatur, Heros neque nostrae aetatis, neque obsoletae memoriae adsumatur. Namque moderna sunt, nequeunt latere, et minus admirationis habent; quae vetustas obscuravit, non magnopere mouent animum. Idcirco maxime idonea futura est materia, quae neque recens, neque valde prisca est, sed uno, alteroue seculo recedit a poeta. Tale argumentum et fingendi libertatem iuuat, et fabulam facit credibilem. Rem exempla docent. Nihil officit, quod Virgilius antiquiorem historiam pro fundamento sui poematis posuerit. Fuit enim Romano populo nota, et prorsus adcommoda. Notandum est: Artem, gustumque poetae in hoc praecipue spectari, si Verum, et Falsum; Falsum, et Mirabile apte sociare nouerit. – Sacra, an profana materia sit aptior? quaesitum est. In argumento profano, et non magnis historiae periodis circumscripto liberior est fictio, et per raras fortunae, euentuumque vicissitudines incessio. In rebus sacris, praesertim illis, quae traditae sunt testimonio diuino, sobrie, magnaque cum circumspectione mentiendum est, nequid indecorum existat. Hoc quum difficilius sit, quam illud alterum, si feliciter cessit, maiorem admirationem meretur.

VII. Actionem Heroicamfelici exituterminari volunt multi Poeticae magistri; quia si heros misere pereat, aut graui quadam calamitate excipiatur, indignationem, et dolorem concitabit, non admirationem, et imitandi studium. Sicut actio flagitiosa, tametsi habeat exitum felicem, non potest Epopoeiae seruire: ita actio heroica, et felix esse debet, quae huc valeat. Hanc suam doctrinam ostendunt in exemplis veteribus, et nouis; dicuntque heroes iactari posse calamitatibus, sed sine suo scelere; posse vexari, adfligique, sed immerito; mori etiam posse, sed pro patria, pro virtute, pro Deo, ut multi Christi μαρτυρες, et alii fortes, inuictique pugiles, qui sua morte sibi, vel aliis salutem, aut felicitatem peperunt. Horum enim actio et est heroica, et felix. Non male dicebat Seneca hominem iustum, sed infelicem, si sua in calamitate sit fortis, et magnanimus, iucundissimum, dignissimumque Deo esse spectaculum. Quare si ad ista eorum documenta reuocemus Thebaidem Statii, hac etiam parte condemnare debebimus. Etheocles, et Polynices fratres singulari in certamine conciderunt mutuis vulneribus; atque ita tota actio destruitur infelici exitu, et nullo ad purgandum adfectum, animosque ad virtutem impellendos emolumento proponitur. Quis enim fortitudinem tam foedo parricidio funestam aut admiretur, aut cum voluptate percipiat? quae duo ad virtutis amorem postulantur a Philosopho. Ceterum Ioannes Milton inter Epicos utique cum laude numerandos facto suo docere voluit Actionem infelicem dare posse Epopoeiam. Adam enim praecipua poematis persona Paradiso depellitur. Accedit Voltaire ad hanc doctrinam. Aut quis alter est heros in eo opere? Iam si hoc referamus ad illas leges, quas in ordine proposui, difficultatem non unam patiemur, cogemurque confiteri hoc epos esse singulare, et extraordinarium. – Consuli possunt hoc ad caput Torquatus Tassus, Grauina, Rollin, Le Bossu, Nicolaus Villanus, Voltaire, Marmontel, Batteux, Sulzer, Home. –

DotesEpopoeiae sunt multae; exponam generales, et praecipuas, quae sunt quatuor:Varietas rerum, et personarum; Implexio, et Solutio; Magnitudo temporis, et poematis; Maiestas dictionis. Ordo disserendi hic est.

I. Actio Heroica est una; sed cum Epice tractatur, multaRerum, et Personarum Varietatedistingui, augeri, ornarique debet. Actio illa primaria multas habet secundarias. Omnis ea rerum, personarumque multitudo, ac diuersitas duplici e capite nascitur, nempe ex mirabili contextu Peripetiarum, Agnitionum, Episodiorum, Machinarum, Morum, et Sententiarum; atque etiam ex Narratione Dramatica, quum poeta personas loquentes, agentesque adducit. Haec breuiter dixisse sat est; sunt enim pertractate partim in Aesthetica, partim in Arte Poetica Generali.

II. Heros dum ad finem propositum contendit, multas, grauesque difficultates, impedimenta, et pericula subire debet; nam quod facili labore venit, nec heroicum est, nec gloriosum; et quanto eminentiori loco consistit virtus, tanto grandiora discrimina obiicit. Et animis, et viribus hic opus est magni, ac abduratis, ut quis omnem laborum arduitatem superet, terminumque feliciter obtineat. Has difficultates nominamusImplexionem; earum vero victoriamSolutionem. De utroque hoc verbo paullo amplius. – Impexionem igitur faciunt difficultates, quae Heroi superandae obponuntur magnae, et multae; eamque ab initio usque ad eum poematis locum extendimus, in quo fit commutatio infelicitatis. Haec prima est pars Fabulae, in qua illud potissimum venit obseruandum, ne episodia, discrimina, laboresque tales contexantur, qui sint alieni a fine Epopoeiae, lectoresque suos delectando longius abducant ab actione principali. Sicut autem Actio, ita Implexio duplex est, principalis una, altera secundaria; illa est unica, haec debet esse multiplex, sed primae illi ad temperata. Principalem Implexionem in Aeneide creat Ira, odiumque Iunonis, quae Troianos arcet ab Italia; secundariae sunt effectus huius odii, videlicet tempestates, et procellae, quae ducem Aeneam saepe miserrime excipiunt; deinde insatiabilis amor Didonis, quae suum hospitem detinet Carthagine; denique Turni fortitudo, qui se strenue obponit riuali peregrino. – Nodi, et implexiones difficultatum superari, soluique debent. Quibus modis hoc fiat, dicendum erit, si prius admoneam, Solutionem esse poematis partem illam, quae ab exordio commutationis ad finem usque perducitur. Rarus est hic locus digressionibus; cum enim ad exitum anhelet animus auditoris, inconsultum foret, et molestum remorari rebus alienis, aut longioribus. Propterea siquod episodium sit hic faciendum, id admodumque paucis, et ad rem magis necessariam fieri cupio. Nunc ad propositum. Implexio, seu difficultas omnis oritur vel ex Ignoratione, vel ex Impotentia personarum agentium. Iphigenia honori Dianae sacrificare parat hospitem, Frater illius est, sed nesciunt; lex autem urget mactari peregrinos. Perficietne victimam? cupio videre, quod futurum est. Abstineret a caede suas manus, si nosset esse germanum. Quorsum euasura sit res? haeret animus incertitudine suspensus. Implexionem istam facit Inscientia; alteram, quam adsero Impotentia. Asuersus rex Gentem Iudaeorum internecione delere destinat; quid faciat Esther? una est, et mulier, et impotens; quo pacto domabit vires, animumque tanti, tamque duri imperatoris? – Implexio, quam struit Ignoratio, soluitur Agnitione: Iphigenia cognoscit fratrem, et seruat. Illa, quae nascitur ex Impotentia, superatur Arte, virtuteque maiore: Esther adit Asuerum, et expugnat. Prima illa solutio sit Agnitione, secunda vero Peripetia. Alteruter hic modus est, quo ferme semper fieri videmus enodationem rerum implicatarum. Sed nulla unquam Solutio accidit gratior, quam cum obices, difficultatesque magnae ope virtutis, et quasi infirmitate vincuntur, uti in illa de Asuero, et Esthere historia. Aristoteles Solutionem Fabularum vult deduci ex ipsa fabula; est enim Solutio, sicut Implexio, alia intrinseca, et alia extrinseca. Quod ille iure postulat. Solutioni regulari praemittuntur aliqua indicia, spargunturque tanquam semina, e quibus sua sponte, non tamen sine admiratione, tandem enascatur res. – An bene soluitur Implexio per Machinam? negant alii, alii concedunt. Ego collatis utrinque sententiis dicam, quod videtur. Heroem virtute diuina adiuuari, sustentarique non modo non repugnat aut nostrae, aut profanae religioni, sed etiam necessario consentit. Bene apud veteres Achilles a Thetide, Ulysses a Minerua, Aeneas a Venere: apud nos Henricus a Diuo Ludouico, Georgius Scanderbegus a Coelitibus, alii a Deo vero proteguntur; nihil enim dedecoris accedit Heroi, si Deum peculiariter habeat auxiliarem: immo longe gloriosior euadit, quod fauore coelesti dignus habeatur. Ideo ab heroe non separo auxilium humanis viribus potentius. Admitto etiam machinam in actionibus, et nodis secundariis; adsit Minerua, quae Graecos a reditu nubis eripiatur Aeneas e periculo, naues illius transformentur in Nymphas, fiant alia huius modi portenta; at Solutio finalis Implexionis principalis per Machinam non fiat. Praestabilius hoc esse puto. Rationes sunt istae: quia Actio primaria non Deo, sed Heroi debet tribui; deinde non videtur esse conforme naturae nodum talem nectere, quem ipse poeta non possit soluere, et tantam rerum perturbationem miscere, ut necesse dit ad Deum recurrere, exitumque eius ope aperire. Quid? si perconter, an aliquis ad imitationem eius actionis possit incitari, quae non humana, sed praesenti Dei virtute terminatur, et cui homo se nouit imparem? quod mihi responsum dabitur? Potest ille quidem erigi in admirationem, sed deduci ad imitationem non potest; videt enim opus esse sibi auxilio diuino, eoque extraordinario. Epopoeia autem non solum admirationem, sed etiam studium, aemulationemque virtutis commouere debet.

III.Magnitudonaturalis, quam Epopoeia debet ostendere, aestimatur a Tempore, et Quantitate. Tempus, quo peragitur Actio suis numeris absoluta est mensura poematis altera, altera autem numerus versuum e quibus exsurgiit operis quantitas. Magnitudinem operis censet Philosophus petendam esse ex commodo, et naturali transitu fortunae unius in aliam. Quae licet certum Epopoeiae tempus non definiant, tamen sicut unius diei spatium Tragoediae, ita poemati Epico annus circiter unus conceditur. Odyssea duos circiter menses habet, in Iliade annus est, Aeneis paullo plus occupat. Actiones aliae, ornamentaque illa, quae in Epopoeia recensentur, non habent certos temporis limites. Ilias excurrit ad annos nouem, Odyssea plures numerat, Aeneis multa, quae inter Aeneam, et Augustum euenere, comprehendit. – Quod operis quantitatem concernit, octo, vel novem Tragoedias aequare potest. Qui curiosius supputarunt, aiunt in Iliade censeri versus 14093, in Odyssea 12300, in Aeneide 9850.

IV.Maiestas Dictionisdebet esse grandis, et sublimis, Actioni, et Heroi par. Maiestatem illam faciunt Tropi audaciores, Figurae nobiliores, Sententiae graues, et Aestheticae, Adfectus animorum concitati, Periodi latius effusae, Numerus verborum et rerum. Vide illa, quae de Dictione sunt tradita in Arte Poetica Generali.

Epopoeiaest narratio Poetica, non Historica; igitur neque seriem temporis, neque ordinem, quo quaeque res est gesta, sequitur Poeta; sed ut bono euis Gustui videtur, relicto naturali ordine pro arbitratu suo rem a mediis, aut etiam postremis auspicatur, itaque continuat, ut omnia suo loco inserantur, et totum argumentum in conspectu exponatur. Quam belle cadat ea rerum permistio, in imaginibus optimis conspicemur. Iliadis exordium a peste Graecorum, et ira Achillis exitiosa ducitur; cetera, quae praecesserant, ut tempestiuum fuit, qua adtinguntur, qua insertis etiam iustis narrationibus reponuntur. Odysseam quoque non a Troia, sed ab insula Calypsus Ogygia orsus est Homerus decimo, quo Heros ille errauerat, anno. Inde facto naufragio deducit eum ad Phaeacenses, et dum omnibus humanitatis officiis exceptum fingit, accepta morae huius occasione casus omnes, quibus eum fortuna exercuit, percensendo enarrat. Eadem est Aeneidos oeconomia. Sed nuspiam maiorem ordinis inuersionem reperio, quam in Aethiopica Heliodori Fabula. Tam mirabili artificio scribitur, ut, nisi adtente, totaque, et iterum perlecta argumenti tenorem nemini detur comprehendere. Quamquam autem his in artificiis plures actiones inesse cernamus, tamen ex omnibus velut pluribus e membris unum corpus, per aptissimam dispositionem, et conformationem una Fabula constituitur, non multiformis, non monstrum illud Horatianum. – Ita faciendum est omnibus, qui ad Epicam gloriam assurgere nituntur. Posteaquam artifex et Heroem, et Actionem, qualem superius adumbraui, efformauit in animo, peripetias, agnitiones, personarum mores, et officia, implexiones, et solutionem, ceterasque huius Poeseos dotes habet inuentas, suisque locis destinatas, ad ipsum opus adgreditur, et quidem primo proponit, quem Heroem, et qualem illius Actionem susceperit canendam; tum auxilium inuocat eius, cuius ope perficiat rem ita arduam; tertio rem totam narratione persequitur. Ordo igitur consistit inPropositione, inInuocatione, inNarratione, quem ego nunc declarare pergo.

I.Propositiobreuiter, et summatim edicit, quod est argumentum Epopoeiae; dotibus illis instruitur, quas Oratores ad Exordium sermonis sui adstruunt: Congruentia, Breuitate, et Modestia. – Congrua est Propositio, quae rei caput sic ostendit, ut facile et Heros, et Actio intelligatur. Non nominat Homerus Ulyssem, non Virgilius Aeneam inprincipio Poematis; sed ea uterque verba circumducit, quibus Heroes illi certius, quam nominibus suis designantur. Quae res cum magnopere delectet, non mediocrem quoque mentis adtentionem conciliat. – Breuis quoque debet esse Propositio; odit enim auditor detineri verbis, qui iam rerum scopum, et exitum didicit; festinat ad narrationem excipiendam. Displicet mihi Thebaidos initium; nam posteaquam declarauit Poeta fraternas acies, alternaque regna magnis odiis inter Etheoclem, et Plynicem decertata se velle dicere, diu multumque deliberat, unde potissimum rei narrationem ordiatur? ita per multa quaerendo tempus, moramque ducit ad vexandam animi mei cupiditatem. Breuis autem erit Propositio, si latius non exspatietur, quam claritas, et necessitas exigat ad docilitatem, beneuolentiam, et adtentionem in auditoribus comparandam. Fugienda est obscuritas in Breuitate, ne ibi tenebras ingeramus, ubi lumen praebere debuimus. – Modestia prohibet a Poeta omnem ingenii, et doctrinae iactationem; a versu granditatem, tumorem, et adfectatum ornatum.

Dicebat Cyclicus quidam, seu circumforaneus Poeta, et rhapsodus, cui moris erat carmen suum in corona hominum ad aucupandam gloriam recitare.

Iulius Caesar Scaliger Lucanum non tam canentem, quam latrantem audire sibi videtur, cum ait: Bella per Aemathios plusquam Mauortia campos, iusque datum sceleri canimus, -. Audi totum exordium. Nihilo verecundior est Statius in principio Achilleidos: Magnanimum Aeaciden, formidatamque Tonanti progeniem, et petrio vetitam succedere coelo Diua refer! Quamquam Poema Heroicum debeat esse ornatum, magnificum, et sublime, ingressu tamen modesto, verecundoque gaudet, ut hac sua virtute animos auditorum occupet; tanto deinde liberius adsurgit in cursu narrationis. Ita Virgilium, non arroganter, sed insigni sui, carminisque modestia praefatum dicebant aliqui: Ille ego, qui quondam gracili modulatus auena carmen – Nota sunt reliqua. – Ceterum neque de se loqui, neque sententias, et ambages quaerere melius esse reor; quod Lucanus, Ariostus, Miltonus non putarunt.

II. Auxilio nobis opus est ad negotium laboriosum, et arduum. Tale cum fiit Epos, omnes, qui cum religione aliqua commercium habent Numen aliquid implorant, cuius ope difficultates superentur, et magnitudo diuini huius Poematis impleatur.Inuocatiodicitur haec pars; quae si rite suis praerogatiuis instruatur, desiderium,et expectationem erigit, adtentionem fouet, et acuit, auctoritatem operi, quod maiori adiumento sustentari debeat, conciliat. Inuocatur autem ille, qui potest, aut creditur posse auxiliari. Poeta superstitiosae cuiusdam religionis aut ad numina sua profana, quibus vim inesse putat, confugit; aut illustres viros, et quasi semideos adpellat; aut principes, et imperatores, quibus diuisum cum Ioue imperium tribuit, in subsidium poscit. Virgilius in Georgica Augustum, Ouidius in Fastis Germanicum Caesarem, Lucanus un Pharsalia Neronem, Statius in Thebaide Domitianum, Oppianus Antoninum ad ferendam opem solicitant; qui cum viris illustribus dedicarent libros suos, ausi sunt per summam adulationem homines habere pro numinibus, et ab iis carminum suorum praesidium deprecari. Poetae Christiani dum personam suam sustinent, nefas esse arbitrentur, commentitium quempiam Deorum inuocare. Ludit Fielding, cum ait, plus esse spiritus in vino, quam his in Numinibus; ex illo potius, quam ex Hippocrene hauriendum. Liceat illis Musas usurpare etiam sacro in poemate pro facultate poetica, Iouem pro coelo, Neptunum pro mari, Martem pro bello, Mineruam pro scientiis, Bacchum pro vino, Tethyn pro aqua, Hyades pro pluuia, et innumera alia. Liceat eriam viri illius Principis, et magni praesidium implorare, cuius facta canunt; sed deserta religione sanctissima conuertere se ad vana nomina, et inde auxilium praestolari, ubi inania sunt cuncta, grande piaculum est. Quo pacto condonabimus Sannazario, quod in poemate nobilissimo de Partu Virginis non tantum obsoletas veterum fabulas sanctissimis Christianae religionis mysteriis admiscere, sed etiam ipso in operis principio Musas Aonides obtestari non dubitauerit, ut sibi viam, qua nubila vincat, demonstrarent, et portas immensi coeli secum recluderent? Illi nobis inuocandi sunt, qui potestatem habent adiuuandi, Diuinus Spiritus, Virgo Deipara, Angelus Tutelaris, aut ille Coelestium, cuius gesta canuntur, aut cum argumento connectuntur. Milton Musam Coelestem, quae Moysen, et Dauidem adflauerat, Voltaire Veritatem aeternam implorauit. Si fauor diuinus studia nostra comitetur, nihil verendum erit, ne illa parum feliciter procedant. Implorationem auxilii ipsa operis arduitas vult semper adesse. Liberum autem est illam et solitariam ponere, et cum Propositione coniungere. Homerus in utroque opere Inuocationi permiscet propositionem; sic facit etiam Lucretius de Nature Rerum, Statius in Achilleide, Vida is Christiade, Virgilius in Eclogis, Milton in Paradiso Perdito, et alii. Latini Epici ut plurimum amant seiungere duas has portiones Poematis. Virgilius postquam dixit se arma, virumque Aeneam canere, conuertitur ad Musam. Non aliter Lucanus, Silius Italicus, Statius in Thebaide, Valerius Flaccus in Argonauticis, et plurimi recentiorum. Porro sicut Oratori datur potestas in ipso orationis cursu, quoties locus requirit, denuo captare beneuolentiam, et adtentionem renouare; ita fas est Poetae vel ob aliquam rei difficultatem exortam, vel ob grauitatem, et magnitudinem, vel nouitatem iterare Inuocationem. Maro cum difficillimam Herois sui peregrinationem ad regna infera dicere adgreditur, sic orat:

Et iterum, cum bellum instat enarrandum, precatur Musam Erato:

Denique ut nos ad maiores expectationem erigat:

Obseruandum hic est: quocunque loco sit Inuocatio, eam sublimibus verbis, magnoque cum spiritu concipi posse. Cum enim sit oratione, ignem, fortitudinem, et sublimitatem optime patitur.

III.Narratioest corpus Poematis, et plurima in illud conueniunt, quae hactenus de Epopoeia sunt praecepta. Narratio Epica longe diuersa est ab ea, quam Historici facere consueuerunt. Illi enim a capite, et prima ab origine oriuntur, proponunt caussas, actionem recensent, sequuti rerum, temporumque ordinem, ac tandem finem imponunt: ita historia tota procedit sine perturbatione, et ambagibus.¹⁶⁷Epici a postremis, vel mediis ducunt initium. Hoc est, quod vult Horatius:

Poeat igitur non undelibet, et gemino ab ouo, sed a re aliqua illustru faciet initium, rerumque nouitate, et episodiis animum auditoris quasi captiuum ad finem usque perducet. Antecedentia vero, et media, si ab ultimis ceperit, opportune intermiscebit. Sicut Tragici, et Comici non ea omnia, quae commemorant, per agentes personas imitantur, verum inde agentes faciunt, unde res ad certam temporis legem venire potest. Quae vero antecedunt, ea explicant in prologo, id est in prima parte Fabulae, in qua res praeteritae ab auctore aliquo edicuntur. Quod in actu primo maxime sit, ut spectator ex praeteritarum rerum commemoratione intelligat, quae aguntur; ait Ioa. Ant. Viperanus. Denique, ut breuiter dicam, Historici in narrando tenent ordinem Artificialem in tres partes dispescere, in Principium, Medium, et Finem, ut, quae particulariter obseruanda sunt, melius elucescant. Initium Narrationis e longinquo peti non debet, sed a re aliqua proxima, et grandi;¹⁶⁸quaeue non auertat auditorem, sed adliciat, detineatque; et semina eorum, quae nascentur, contineat. In Medio narrantur omnia, quasi eorum principia nota sint; et resumuntur, quae vel omissa sunt initio, vel coepta dici. Finis Narrationis Epicae, non secus, ac Historicae, ibi est, ubi Actio primaria, et Heroica definit. Quare arguendus putatur Homerus, quod sublato Hectore, absolutaque poematis actione, librum tertium, et quartum vicissimum addiderit, quorum altero solennes Patrocli exequias cum magno ludorum adparatu describit, altero Troianorum luctus in morte Hectoris, redemtum eius corpus, et pompam funebrem persequitur. Maro longe felicior, cuius Aeneis nece Turni, qui solus Aeneae consiliis obstabat, concluditur. Breuem aliquando Epilogum addi videmus, uti apud Statium; sic enim ille suam Thebaidem: Durabisne procul dominoque legere superstes o mihi bissenos multum vigilata per annos Thebai? – Ceterum Narratio ne uniformitate sua taedium inducat, saepe in Dialogicam, et Dramaticam erit Conuertenda, ubi non Poeta, sed personae Epopoeiae sermonem faciant. Hoc in artificio admirandum dicit Aristoteles Homerum; poema enim illius textura quaedam est diuersorum hominum, Deorumque narrationibus composita.

Doctrina hactenus a me proposita maximam partem est certa; illam enim gentes omnes meliorum temporum susceperunt, eique se ultro subdiderunt: quod fieri neutiquam posset, nisi ex intima rei natura deriuaretur. Diuersitas ergo Epopoeiarum, quae certe magna est, non aliunde debet repeti, quam quod Epici a certis regulis recesserint, et alia cogitandi, sentiendi, dicendique indole praediti fuerint. Stilus ille, quem in scribendo, loquendoque obseruamus, tam facile prodit Hispanum, Gallum, Germanum, Italum, et Anglum, quam color, vultus, et sermo patrius. Mollities, et teneritudo Italorum; flores, et magnificentia Hispanorum; ornatus, brevitas, et claritas Gallorum; fortitudo Anglorum sunt totidem dicendi characteres, qui se in oculis eruditorum dissimulare non possunt. Sic de nationibus aliis debemus existimare. Quod ut in animum tanto certius inducamus, necesse est ire per varia secula, gentes, et prouincias: neque enim satis esse putauerit aliquis, Homerum nosse, aut Virgilium. Veneratio illa quam antiquis debemus, in superstitionem abiisse censenda est, si vicinos, et recentiores despicatui habeamus. Quid? non ille graui ignominia Naturam, Artemque Poeticam adficiet, qui in praesentia tantarum pulcritudinum, quibus undique circumfundimur, claudit oculos, eosque ad aspectum duntaxat antiquitatis intendit? Plures aetates, et gentes, ac in iis diuersas religiones, moresque intueamur; hoc unum meminerimus, nolle me Epicos omnes, qui hoc nomine censeri possunt, prodigaliter enumerare: delectum in illis, breuitatemque obseruare mihi fixum est. Ordiar a Graecis, et ibo per nationes. Nihil dicam criminandi gratia; tamen certo mihi persuasum habeo me non omnem omnino offensionem euitaturum; ea est enim ratio hominum, ut nihil uni sic placeat, quin displicendi caussas alii fuggerta. De Epopoeiis agimus; est autem Epopoeia diuersitati gustus, et iudiciorum, unde laudes, et accusationes, maxime obnoxia, siue quod opus esse debeat magnum; naeui vero plures in gigante, quam pumilione esse possunt; siue quod non omnes naturam poematis penitus habeant cognitam, toti sint in cortice, vim abditam seminis, et latentem vitam non animaduertant: siue quod non omnes iisdem Aestheticae regulis, sensuque imbuti simus.

FuisseHomerumopera eius fidem faciunt. Sed quis idem fuerit? quibus parentibus, qua patria, et vitae conditione? cuperem nosse, si spes aliqua faciandae huic cupiditati adfulgeret. Nihil uspiam de se commemorauit, eo forte consilio, ut otiosos homines, quos haec cura subiret, labore isto occuparet. Non septem duntaxat urbes, sed nouemdecim aut urbes, aut regiones pro patria huius hominis decertarunt.¹⁶⁹ Quisquis ille est, qui diuina illa artificia, Iliadem et Odysseam condidit, ingenium est sine exemplo maximum, Boni Gustus exemplar, Poeticae, bonarum Artium, et Scientiarum pater, ac totius propemodum Humanitatis prototypon.¹⁷⁰Ille Poetas, et Philosophos, Geometras et Astronomos, Duces, et Principes generauit; ab illo sunt orti Sophocles, et Euripides, Zeuxis, et Apelles, et Polygnotus; inde sua principia mutuati fuere regnorum, et ciuitatum conditores, suas leges legislatores, Principes suam politiam, heroes suam magnitudinem; Alexander ille Macedo inde Magnus factus est, nec ullus unquam Prophetarum, aut Haeresiacharum tanta copia sextatores habuit.¹⁷¹– Quid igitur? nulli ante Homerum Poetae, Artium, et Scientiarum initia nulla? non hoc aio, dum earum auctorem, et parentem Homerum dixi. Dubitari nequit, quin fuerint ante Homerum Poetae; quod non tam ex iis carminibus posset intelligi, quae apud illum in Phaeacum, et Procorum epulis canuntur, quam ex forte rerum omnium: nihil simul et inuentum, et perfectum est; maxima etiam flumina paruos ortus habent. Multa ab aliis accepit Homerus; sed quae accepit, percoluit, et auxit, et nouis inuentionibus locupletauit, atque, ut ad notitiam omnium peruenirent, litteris est complexus.¹⁷²Quod aetatem illius adtinet, video potiorem Eruditorum partem marmori Arundeliano consentire, vixisse Homerum Diogeneto Athenas tenente ante exordium Olympiadum, tercentis circiter annis post Toiam, mille ante aeram Christianam.¹⁷³Caecum illum perpetuo fuisse qui credit, ipse caecus est, et sensus omnes perdidit.¹⁷⁴Quae regio, quae ora, qui locus Graeciae, quae species formae, quae pugna, quae acies, quod remigium, qui motus hominum, qui ferarum, quae colorum varietas rite expicta non est? Debuit Naturam vidisse, mentem, et phantasiam longa rerum contemplatione ditauisse.¹⁷⁵Certa illius opera sunt duo:Ilias, etOdyssea, quorum utrumque admirabili illi Clypeo comparare possum, quem diuinus artifex Vulcanus arte summa fabricasse fertur.¹⁷⁶Est in Homero Genius felicissimus, mens magna, et plena, velox ingenium, opulenta phantasia, enthusiasmus poeticus, creator spiritus, dictio viuis coloribus par, harmonica, viua, et fortis, quam veteres e consortio Deorum suorum delatam ad homines crediderunt.¹⁷⁷Grotius illum propter excellentiam ingenii, ubertatem, et robur eloquentiae, propter notitiam rerum plurimarum, visiones, aliasque dotes, quas in eo suspicimus, Ezechieli prophetae; Raulaeus autem Waltherus credere non dubitauit, lectos ab eo fuisse libros Moysis saepissime conuenire.¹⁷⁸Hunc nemo on magnis sublimitate, in paruis proprietate superauerit iudice Fabio. Idem laetus, ac pressus, iucundus, et grauis, tum copia, tum breuitate mirabilis:¹⁷⁹nil molitur inepte.¹⁸⁰– Adeamus iam ipsa Homeri artificia, et qualis apud eum sit spiritus in inuentione, quis Gustus, et ars in dispositione; quanta pulcritudo in dictione; quae denique virtutes? curiosius exploremus. Ego multa ex eo hactenus suis locis recensui; ad cetera meliores duces Bateux, et Rollin requirendos suadeo. Interea dissimulare non possum, non omnes eodem esse sensu, gustuque; et summum hunc Musarum antistitem non unius peccati coargui. Horatio non semper placuit; at hoc ipsum dum suam potius, quam illius esse culpam iudicio magis exacto recognoscit, sibi ipsi indignatur: indignor, quoandoque bonus dormitat Homerus.¹⁸¹Adiungam praecipua et magis generalia vitia, quae sibi quidam videre videntur, ne qui forte, dum in illa vel sua cogitatione, vel sermone obtrectatorum deducuntur, umbra eorum deterreri se sinant. Cogitationes illius, aiunt, et imagines saepe sunt vulgares, ac humiles; adiuncta rerum, et personarum minuta, ac otiosa: similitudines, ac comparationes valde viles; repetitiones, quas iisdem verbis frequenter instituit, usque ad fastidium; Heroum, Deorumque epitheta fere nunquam non eadem, et frigida, et locis inepta; sententiae molles, ac futiles: narrationes, et orationes etiam inter pugnandum prolixae, uniformes, et odiosae; Heroes viles, rixosi, crudeles; Dii populares, et hominibus inferiores, ac scelerati. Longa est Epopoeia utraque, et uniformis; libri plane dispares, quos nullo negotio permutare possis: unde veras Rhapsodias adpellare fas est. Ad haec paene capita reduxi omnia, quae Homero tribuntur, vitia. Qui singularia nosse desiderat, a Macrobio, Gellio, Scaligero, Terrasonio, Peraultio, La Mottio, Voltairo, Bateuxio, Rollino, Sulzero, et commentatoribus postulabit. Ioannes Lud. de la Cerda praecipuus interpres Virgilii studiose collegit, quidquid in Homerum Plato, Dio Chrysostomus, et Scaliger intemperanter effuderunt. Ita Zoilos Homerus semper habuit;¹⁸²cuius rei potissima caussa est ignorantia, malus sensus, et gustus.¹⁸³Quicunque nunc de Homero iniquius existimant, ex more nostrorum temporum metiuntur aetetam illam, qua Troia, et Homerus erat, simplicem, superstitiosam, et more suo viuentem, eamque nostrae similem fuisse peruerse opinantur. Ego insaniam si dicam Homerum ita esse purum, ut nulum vitia in eo reperiri queat: homo fuit. Iam alias, dum occasio postulauit, casus eius nonnullos in Doctrina Boni Gustus ostendi, et nunc alios esse, qui displiceant, libenter fateor, et una mecum maximi quoque cultores, et patroni non erubescunt dicere, peccare quoandoque Homerum in cogitando, fingendo, et narrando. Sed peccata illa aut rariora sunt, aut minuta; et quae tanta virtutum, et gratiarum ubertate, magnitudineque, quanta in Iliade, et Odyssea offertur, ita obruuntur, ut mirum plane si esse hominem, qui ceteris illius dotibus oblectetur, et tamen vitiositatem illam persentiscat. Errores ipsi virtutum elegantia in ornamenta conuertuntur. Plena sunt sapientia, quae Longinus loquitur: Noui, inquit, ingenia magna solere vitii aliquid habere; nam summa in omnibus diligentia minuta videtur; in magnitudine vero ingenii, ut in copiosa re familiari, quaedam etiam negligenda sunt. – Nec illus me fugit, quidquid ab hominibus fiat, hactenus facilius innotescere solere quoad peccatum sit, peccatorumque memoriam indelebilem manere, virtutum celeriter elabi. Quamquam vero ego ipse non pauca Homeri, aliorumque summorum virorum peccate commemoraui, quibus minime delector, tamen ea non magis voluntaria peccata dixerim, quam errores, quos negligentia, et casus in illa ingenii magnitudine genuerit.¹⁸⁴Quid dicam aliud? scriptores illi, qui magnifici sunt, errores suos saepe uni sublimi, et praeclaro loco redimunt.¹⁸⁵Itaque ut de Homero recte sentiamus, hoc inprimis cauendum edico, ne nostros mores, et consuetudines, aut quacunque huius temporis viuendi, agendique rationem cum illa, quae olim erat in Graecia, dum Trois fuit, confudamus, putemusque opinione nostra aeque politas, et humanas fuisse gentes illas, quam illae sunt, quae sibi nunc gloriam ab excellentissima ciuilitate tribuunt. Cum Homerum legimus, semper ante oculos sit istud, cum eo nos esse, versarique, qui primus est profanorum scriptorum. Bis mille, et octingentorum propre annorum spatium conficiendum nobis est, ut ab aetate hac nostra ad Homeri, Troiaeque tempora redeamus; deponenda est omnis memoria aeui nostri, ut naturam illam simplicem, et sinceram vera in imagine, cui nuspiam similem inueniemus, inspectare, admirarique possimus. Nisi hac lege nos dirigamus, criminis arguemus prudentissimum poetam, quod apud ipsum prandia, et coenas principes adparent, gregem ouium ad pastum educant, regiae virgines aquam hauriant, vestesque lauent, Achilles suis hospitibus ministret. Iam, inquam, nostro iudicio damnabitur Homerus, quod seruata lege Decori homines nobis dederit iis cum moribus, quibus illi viuebant; quod characteres, indolemque, temporum suorum fideliter expresserit. Profecto si fas est hoc modo existimare, omnem retro antiquitatem ad nostros mores, et consuetudines reduci, eamque ex nostra aetate iudicari oportebit. Quis autem sanus reprehendat Graecos illos veteres, aut Alexandrum Magnum, aut Iulium Caesarem, quod non sclopetis, sed sagittis, et telis missilibus, non bombardis, et tormentis aeneis, sed arietibus in dimicando usi sint? Quid mihi reponent sapientes illi iudices, si sacris in libris ostendero principem Abraham, quem Deus pro populo suo singulariter delegerat, in ea familiae multitudine pecora curantem, ferentemque vitulum, qui hospitibus suis coqueretur?¹⁸⁶et Saram uxorem eius, cui plures ancillae erant ab obsequium, farinae sata commiscentem, panesque subcinericios facientem?¹⁸⁷Male igitur sacer Historicus, dum narrat Rebeccam, virignem utique nobilem, et pulcram, cum hydria ad fontem ventitare, potumque seruo Abrahae, eiusque camelis ministrare;¹⁸⁸Rachelem pari conditione puellam gregem patris sui pascere;¹⁸⁹Saulem, et Dauidem reges iam consecratos in pascuis oberrare. Libri Moysis, et Homeri admirandam in simplicitate, natiuaque sinceritate conuenientiam ostendunt. Qui Homeri similitudinibus offenduntur, ad externam duntaxat rerum speciem aduertere se videntur; cogitatniones enim illius, et imagines intime consentiunt regionibus illis, temporibus, et hominibus, quos exhibere voluit; Repetitione verborum, et sententiarum nemo melius utitur;¹⁹⁰Epitheta Deorum, et hominum erant totidem cognomenta, qualia semper fuere apud orientales, et apud nos modo quoque reperiuntur. Homerus Deos suos non fecit, sed quales erant habiti, proposuit, quod in pictoribus, et statuariis nostris non culpamus. Ordinem enim, mentemque a profana illa religione postulare est sapientiam in stultitia quaerere. Achilles, et alii heroes non sunt Socrates, Catones, Senecae, aut Philosophi, sed milites, feruidi, audaces, bellicosi, qui tamen, cum opus est, faciles, beneuolus, hospitalesque se praebent. Nihil dicam de crudelitate, et aliis, quae exponuntur, erratis; non enim quaerimus, an Mores illi, quos Homerus expingit, boni sint, vel mali? sed an aetati ili, de qua est sermo, congrui, ac in nostro loquendi modo Decori? Sunt magistri, qui optima viuendi praecepta, exemplaque ex Iliade, Odysseaque proponunt.¹⁹¹Quod autem Plato Homeri opera e republica sua excluserit, non alia videtur caussa inductus, quam quod ad eorum lectionem aptos esse non putauerit vulgares homines, metueritque, ne quae in iis legerent, malam in partem acciperent, et aliam, quam suo tempore fuit, de Diis, eorumque religione opinionem in animos suos inducerent.¹⁹²

Post Homerum tres alios e Gracis huc adferam, non quod existimem eos in numero Epicorum collocandos, sed quod a quibusdam nominetur, et in amaeniori Litteratura nosci debeant.Orpheusan, et quis, aut quot hoc nomine fuerint? et alia multa, quae quaeri solent, non possum definire.¹⁹³Argonautica quae possidemus seu sint Orphei, seu Onomacriti, non est Epopoeia, sed descriptio famosae illius peregrinationis, eaque pluribus miraculis referta.¹⁹⁴ Apollonius, qui Rhodius ab hospitio, non Alexandrinus a patria nominari voluit, idem argumentum adsumsit, deditque Argonautica Libris quatuor opus varium, et multis vigiliis elucubratum, sed durum, et alicubi ingratum. Qua parte describuntur amores Medeae, est optimum, Virgilioqie tantopere probatum, ut multa inde in amores Didonis mutuare non dubitauerit.¹⁹⁵ Coluthus Lycopolites ex Aegypto, qui Calydonica, Persica, Laudationes, Pelei, Thetidisque nuptias confecisse traditur, in poematio de Raptu Helenae amaenissimus est, sed quamuis dicatur, in Epici magnitudinem non adsurgit.¹⁹⁶

DeP. Virgilio Maronequanto plura dico, tanto maiora dici possunt. Aeneis illius inter omnes omnium aetatum, gentiumque tam veterum, quam modernarum Poetas principem in Epopoeia locum cum Homero obtinet. Si tanta in eo esset ingenii, et inuentionis felicitas, tantus creator spiritus, quanta est iudicii, gustusque nobilitas, ac elegantia, Homero ipsi titulis omnibus anteponi deberet. Virtutes illius et Poeticae, et Morales ad altissimum sublimitatis fastigium adscenderet. Pudor, humanitas, prudentia, modestia, pietas, et alia multa vitae militaris, ciuilisque documenta, ornamentaque nuspiam sunt pulcriora.¹⁹⁷Nulla est Philosophia, nulla Scientia, quae sola clarius non eluceret in hoc homine disciplinarum omnium, artiumque peritissimo.¹⁹⁸Maior est Virgilius, quam ut seu cum Graecis, seu cum Latinis Epopoeiarum structoribus sine iniuria comparari possit.¹⁹⁹Unus est Homerus, cui plurimum debet; illius enim est imitator, sed longe felicissimus; illi nonnunquam proximus, saepe par, aliquoando superior esse deprehenditur.²⁰⁰Grauis, prudens, numerosus, magnificus, natiuus, et artificiosus, elegans, admirandus, par naturae, imo natura ipsa, diuinus, et Romanae Poeticae Deus.²⁰¹Hic tantus, quantus est, imitatione, iudicio, gustuque factus est. Iudicio transferendi, et modo imitandi consequutus est, ut quod apud illum legimus alienum, aut illius esse malimus, aut melius hic, quam ubi natum est, sonare miremur.²⁰²Rem totam absoluat illa Macrobii sententia: Haec est Maronis gloria, ut nulius laudibus crescat, nulius vituperatione minuatur.²⁰³ M. Annaeus LucanusHispanus Cordubensis,²⁰⁴eques Romanus, et ab Imp. Nerone variis honoribus auctus est, sed postea graue illius odium incurrit, quod in Poetica, cuius principatum Nero ambiebat,²⁰⁵excellere cuperet; adidit se coniurationi Pisonianae. Deprehensus, exireque iussus e vita solutis venis forti animo obiit anno aerae Christianae LXV. vix annos natus XXVII.²⁰⁶Extat eiusPharsalia, siue de bello ciuili, quod inter Caesarem, et Pompeium exarsit, ac pugna ad Pharsalum Thessaliae urbem, qua Pompeium Caesar vicit, finitum est.²⁰⁷Quantum gloriae sibi promiserit ex opere praesenti, verba propria luculenter declarant.²⁰⁸Nulla Epopoeia tantis Criticorum obseruationibus fuit agitata; alii enim supra modum illam efferunt, alii plus aequo deprimunt, alii mediam inter utrosque viam ingressi reprehendendam in quibusdam, in multis non illaudandam esse arbitrantur.²⁰⁹Ita unum idemque artificium diuersitate Gustus et summum, et summo propinguum, et infimum censetur. Secernam illa, quae sunt ad laudem. Fuit in Lucano magnum ingenium, liberrimus spiritus, animus incitatus, et ardens, et phantasia tam viuida, ut effraeni cuidam equo, qualis erat Pegasus, simillimus dici possit. Notitiam rerum Ciuilium magnam habuit; quam exporrecta eruditione, et doctrina quam admiranda fuerit, ostendit toto opere, et aliquando feliciter. Sensus habet graues, expressiones energicas, sententias claras. Cum sit intentus narrandis rebus, fictiones paucas facit; at quas gressiones, et episodia multa moralia, et delectantia; hypotyposes, picturae, characteresque non inelegantes; dictio par ingenio, animosa, peracuta, erudita. Haec satis ad commendationem. – In vitio sunt illa, qua sum dicturus. Argumentum Epopoeias non conuenit;²¹⁰Pharsaliam inscripsit non satis bono consilio, cum exigua operis pars in ea versetur; longe aliter, quam Ilias, aut Thebais. Veram Epopoeiae artem, maiestatemque non explet, si valent leges a me iam propositae. in opere eius nec Deus (Diis enim suis non utitur) nec verus Enthusiasmus, sed adfectatio, et tumor tam in verbis, quam in rebus;²¹¹pedetentim vadit, ubi currendum esset. Episodia habet, sed aliena, et impertinentia, quibus versat res alias, quam debeat, et proponit quaestiones ad suum finem inutiles, Sententias adcumulat, ludit in verbis, narrat magis more Philosophorum, quam Poetarum; si fidem spectes, non scribendi characterem, Historicus potius, quam POeta; quamquam nec Historicus bonus. Quid enim ad hanc belli ciuilis historiam oraculum Appii?²¹²quid safa Erichto tam prodigaliter enarrata?²¹³quid disputationes tam frequentes, tam reconditae, et a loco temporeque prorsus alienae?²¹⁴Sicut Eloquentiam Seneca patruus, ita Poesim Epicam corrupit Lucanus. Ineptiunt, qui cum Virgilio comparare nituntur. Nec magnitudinem Caesaris, et Pompeii, nec grauitatem belli ciuilis potuit adaequare Lucanus suo spiritu, et sermone, quamuis fuerit et spiritu, et oratione singulari. Certissimum esse reor, quod Voltairus sensit de hoc scriptore in Tractatu de POesi Epica. Marmontelii quoque obseruationes, quas hoc in argumento recensuit de Epopoeia, maxima parte nituntur sani gustus regulis.

C. Silius Italicus²¹⁵forum sequutus M. Tullium Ciceronem in agendis caussis imitari studuit.²¹⁶Primum Consulatum gessit anno fatali Neronis Imp.:²¹⁷deinde fuit Proconsul in Asia; Vitellio, Vespasiano, et Domitiano gratissimus, et perductus ad tertium consulatum benignissimus suffragiis.²¹⁸Senescentibus annis otio poetico se tradidit,²¹⁹composuitque poemade Bello Punico Secundolibris septemdecim usque ad triumphum Scipinis Africani.²²⁰Sunt in eo non pauca virtutum illarum, quas ad Artem Poeticam necessarias ducimus, cognitio historiae, philosophiae, et naturae; sunt etiam cogitationes magnae, sublimesque; iconismi personarum, et rerum, characteresque morum. Magis laudatorem habet Martialem, credo non tam veritatis, quam adsentationis studio deuinctum. Eruditum in Politia virum fuisse Silium nullus ambigo, hoc in opere Historicum se potius praestitit, quam Poetam; rem ut habet Liuius, et Polybius, carmine complexus est maiore cura, quam ingenio;²²¹quantoque magis adfectat esse poeta, tanto minor est; desunt colores imaginibus, vita poemati. Non semper repit, adtollit se cum dignitate; sed quia suis se viribus sustinere nequit, iterum iterumque cadit, langet, fatigat. Virgilium imitari conatus est improbe;²²²nac Liuium expressit:²²³magis mihi placet, dum proprio spiritu agitur. Orationes eius multum decorationis, declamationisque habent.²²⁴In Campania cum morbi lentitudinem inedia praeuertisset, annos natus 75 decessit primis annis Traiani Imperatoris.²²⁵

P. Papinius StatiusNeapolitanus stirpe bona, patre Domitiani praeceptore natus²²⁶sub Claudio Imp. facilitate carminis, scribendique excelluit. Uxorem habuit Claudiam thalami, laborisque litterarii sociam.²²⁷Sua Poesi comparauit sibi aestimationem, honorem, et amorem principum, doctorumque virorum;²²⁸Stellae imprimis amicus potenti, doctoque viro.²²⁹Gratiam Domitiani Caesaris Statius, et Martialis pari studio emereri nitebantur: unde mutuam quamdam inuidentiam enatam suspicor; nuspiam enim alter alterius memoriam inseruit carminibus suis.²³⁰Statius est conditorThebaidos, seu de bello aduersus Thebas Librorum duodecim ad imitationem Antimachi, et Aeneidos Virgilianae.²³¹Francisco Malherbio Lyricorum inter Gallos praecipuo potior esse videtur, quam Virgilius; Rapinus autem cum nonnullis aliis censet nihil esse regulare in Thebaide, omnia sine ordine, gustuque procedere; ita ille liberalis in aludando, ista calumniosus in vituperando. Talis inter POetas est Statius, quali sinter Heroes Alexander M. magnae virtutes magnis vitiis sunt sociatae. Mens in eo magna, et plena, sed sui prodiga; ingenium mobile, sed nimis argutum; phantasia viuida, sed monstrose copiosa; spiritus incitatus, sed saepe furiosus; eloquutio magnifica, sed simul tumida, fastuosaque; ferit aures, ut tonitu, corda non mouet: episodia pulchra, sed otiosa; heroes multi sed imaginarii, qui verosimilitudinem non semper habent; narrationes bonae, sed ordine non Poeticae; aut sedet in supremo Parnassi vertice cum ingenti lapsus periculo, aut adtollit se super nubes, ut grauius decidat. Neminem scio seu veterum, seu recentiorum Poetarum, qui propius ad Virgilianam maiestatem accessisset, si se magis temperasset. Certe propinguior erat illi futurus, nisi tam prope esse omnibus viribus contendisset. Natura sua, studioque contentionis elatus gloriam Epicam consequi non potuit, quam se comprehendisse putabat. – Alterum Statii opus imperfectumAchilleisest duobus Libris continuatum; de quo iam supra dixi, quod erat dicendum. In Thebaide plus est artificii, in Achilleide varietatis; ibi Statius est sublimior, hic autem blandior.

C. Valerius FlaccusSetinus e Campania poeta non ignobilios Libros XIIArgonauticondedicauit Flauio Vespasiano in argumento sequutus Apollonium Rhodium;²³²poema suum nec finire, nec perpolire potuit ereptus e vita circa annum aetatis 30.²³³Martiali familiaris,²³⁴a Iuuenali perstringi videtur.²³⁵Est genio poetico, spirituque vere Romano, diligentia magna; carmen ipsum et materia, et serie rerum non tam Epicum, quam historicum; genus orationis sine gratiis, sine comitate, saepius insuaue, et difficile; habet tamen non pauca sublimitatis, nobilitatisque indicia, patiturque suos aliquando raptus. Maior esse videtur, quum seipsum, quam Apollonium sequitur. Male Rapino collocatur in infima classe Poetarum: plus commendationis meretur, quam vulgo putetur.²³⁶

Cl. Claudianum, quamuis fuerit Alexandrinus ex Aegypto, consulto hic nomino; Italiam enim diu incoluit, et in sermone latino poetam se praestitit. Sub Theodosio M. eiusque filiis Honorio, et Arcadio floruit, et statua honoratus est;²³⁷a religione Christiana alienus,²³⁸Stiliconi, qui rem communem moderabatur, imprimis gratiosus; cuius infelicitate tactus est. Poemata eius sunt varia; inter quae tametsi nullum sit vero sensu Epicum, tamen, quia res graues, bellicas, heroicasque struit, hun cin locum oppurtune referri mereturde Bello Gildonico, etGetico, de Laudibus Stiliconis, de Giigantomachia, de Raptu Proserpinae. Si vixisset aetate illa Graecorum, aut Romanorum, qua facti sunt poetae aurei, unus ec illis futurus erat Claudianus; natura enim omnibus dotibus ad Poesim idoneis exornatus erat? ingenium, spiritus, enthusiasmus, et quae sunt huius generis, non desideratur in hoc homine. Quod argumento operis deerat, argutiis mentis, varietate cogitationum, puritate sermonis, magnitudine doctrinae, sublimitate sensuum supplere conatus est, et, quo diu vitio ponimus, non nunquam tam improbe, enixeque, ut supra materiam adscendisse, viresque suas consumsisse videri debeat; ambitiosus, adfectatus, tumidus, et ignium iuuenilium plenus, quorum haec esse solet indoles, quod magno cum ardore occipiant, et sensim elanguescant. At quod ego vehementer miror, hic etiam perseuerat illa versuum facilitas, fluiditasque, quam dicere possumus naturalem.

De Bardis, seu Poetis, et Cantoribus Celtarum²³⁹paucae sunt reliquiae.²⁴⁰Certum tamen est poetas illos et copiosos, et heroicos fuisse. Talis esse diciturOssianfortis, et excelsus cantor, cuius opera doctissimus Macpherson produxit, et ex idiomate Celtico, seu Gallico vetusto conuertit in Anglicum;²⁴¹unde aliae, atque aliae nationes certatim adripuerunt.²⁴²Poesis hic est admiranda, ignis, et spiritus, et παθος, et fortitudo, et rapiditas. Unde sit, quod phantasmata sint innumera, narrationes abruptae, imagines variae, sed incompletae.²⁴³Sunt aliqua apud Ossianum, quae inter Epopoeias Comicas, et Romanenses numerari possunt.

Imperium Romanum secum in ruinam traxit Artes, et Scientias; partes ingenti colossi tristi fortuna prostratae, sparsaeque iacerunt, ac tandem fundamentis variorum regnorum inseruire debuerunt. Lapides, fragminaeque erant diuersa, magnitudo regnorum dispar, fortuna instabilis, et semper aduersa, armatae gentes, bella continua, caliginosi dies, noctes horridae.Franciscus Petrarchacaput e tenebris extulit, ac luce ingenii POesim in Italia, Gentilesque suos purius collustrauit. Quid possit Genius, in eo maxime conspicamur. Magnitudine spiritus, amplitudine mentis, varietate, soliditateque eruditionis, sensibilitate gustus, efficacitate sermonis celeberrimis vetustatis POetis adsimulandus. Natus est an. 1304.

Iacobus Sannazariusvetusta, claraque gente natus Neapoli anno 1458 mutato nomine, ut magis accederet ad gratiam Iouiani Pontani celeberrimi sui institutoris,Actius Syncerusdictus, belli, pacisque studiis clarus, poetarum sui temporis princeps, ac propter elegantiam ingenii, litterarumque venustatem sumis etiam viris familiaris egregium illud poema, quod omnium seculorum posteritas admirabitur,De Partu Virginisperpetuis 20 annis accuratissime castigando elaborauit, adeo tristis, et morosus lucubrationum suarum censor, ut Poeta Statarius, quod manum de tabula tollere nesciret, nominatus fuerit. Artificium est Epicum, argumentum Natiuitas Christi Domini secundum carmen. Bonae sunt obseruationes Iulii Scaligeri.²⁴⁴Non abs re iam olim Desiderius Erasmus reprehendit, quod rem sacram fabulis antiquorum Poeta saporis alioqui puri commaculauerit. Caussam pro Sananzario dixit Franciscus Floridus Sabinus.²⁴⁵Utri potius adsentiendum sit, ii facile diiudicabunt, qui et argumenta amborum, et genuinas Aestheticae regulas perpendent. Mortuus est Neapoli anno 1530 annum agens 72.²⁴⁶

Marcus Hieronymus VidaCremonensis anno 1470 natus ALbanum Episcopatum in Ducatu Montis Ferrati gessit, multis scientiis illustris facilem, virilemque suam Poeticen rebus maxime sacris impendit, ac praeter alia piae artis opera Epos unum, cui nomenChristias, religioso, magnoque spiritu condidit, in quo Christum Deum, et Hominem generis humani Redemtorem, ac Heroem incomparabilem admirationi, venerationi proposuit. Mortem obpetiit anno 1566, aetatis 96. Scripta eius luce publica donauit, et lectissimis commentariis exornauit Thomas Tristramus Oxonii anno 1722.²⁴⁷

Ioannes Georgius TrissinusVicentinus ausus sine exemplo poema Epicum construere oratione Italica, et quidem prosa:Belisarius, seu Italia a Gothis Liberata. Resplenduit illico facies huius operis, antequam Torquatus Tassus maiori cum luce orietur. Fuit in illo natura ad Poesim facta, quae etiam inter summa negotia, legationesque principum dominari visa est Imitatio, quae si recte, proprio nempe spiritu, arteque fiat, laudi esse debet, Trissino vitio vertitur. Quae legit in Homero, sine discrimine in suam, et Belisarii aetatem, moresque traduxit. Res minutas, quae praetereundae forent, laboriose depingit, maiores silentio inuoluit, personarum characteres plane non exprimit. In hoc merito laudandus, quod unus sit Italorum eius temporis, qui sagas, et maleficia non adhibuit. Obiit anno 1550 aetatis 72.²⁴⁸

Torquatus TassusBernardi poetae filius poeta maior, et inter Epicos Italiae sine controuersia primus, Homero, Virgilioque secundus Surrenti ad Neapolim editus est in vitam anno 1544.²⁴⁹Nullus unquam poetarum tam contrariis casibus fuit agitatus; tota illius vita fortunae variantis ludus erat, ut videantur in eum honores, et incommoda coniurasse. Secunda cum aduersis quid possint, in hoc viro ostenderut. Eadem illa natura, quae gloriam illi in poesi peperit, mala innumera generauit cum hoc discrimine, quod calamitates dolenter tulerit, honores autem mens aegra sentire non potuerit. Epopoeia eius deHierosolyma Liberatacertatissimis studiis est accepta non solum in Italia, sed uniuersa propemodum Europa; laus enim felicissimae illius expeditionis ad praecipuos Europae populos, principesque pertinet. In vitio generatim haec esse dicuntur: quod sacra profanis, et antiquam mythologiam historiae Christianorum misceat; quod machinas, et portentosa monstra, artesque magicas inuehat; quod episodia otiosa, et incommoda, quod amores intempestiuos, picturas importunas, cogitationes longe petitas, et a natura alienas adsumat.²⁵⁰Ab his, similibusque naeuis et ipse Tassus purgare se conatus est, et ab aliis eruditione, gustuque celeberrimis viris defensus.²⁵¹Terrasson delicato ingenio scriptor praecipua Tassi delicta centum versibus contineri ait. Simus liberales, et plures in malam partem tribuamus. Non ego paucis offendor maculis, ubi plura nitent in carmine. Nihil est notius, nihil gloriosus in Italia Tassi nomine; virtutes poeticas, quas partim a natura, partim ab Homero didicit, ad maturitatem perfectam deduxit, seque seculis omnibus admirandum fecit. Tandem post multas vicissitudines virtus deuicit inuidiam sub Clemente VIII. P. M. dignusque fuit habitus, cui triumphus in Capitolium apparatu splendidissimo decernatur. At ecce! pridie quam triumphasset, moritur sacro ritu praeparatus anno 1595 aetatis 52.²⁵²

Ioannes Bapt. Marinirelicta lege melioris gustu multa scripsit poetice, seque, ut ipse fuit effrenus, ita aliis frenum imponere voluit. Sumum illius artificium est deStrage Innocentum, in quo maxime spectari debet, quae vitia condat phantasia, spiritusque liber perruptis Decori finibus.²⁵³Habuit Sectarios non paucos, a quibus tantum encomiorum accepit, quantum nec in Dante, nec in Petrarcha, nec in Tasso, nec in aliquo Graecorum, aut Romanorum congestum vidimus. Vellem in hoc sapidissimum Crescimbenium loquentem audiamus, mentemque aduertamus, quantum detrimenti facessat illecebra nouitatis, quae certa etiam vitia sub specie venustatis placere facit. Gustus Marinianus nunc in Italia nomen est propudiosum. Decessit annos natus 56 anno 1625.²⁵⁴

Nicolaum Parthenium GianettasiumNeapolitanum praeterire nefas est. Opera illius Poetica sunt multa, et spiritu creatore, musaque facili plena. Huc accensenda suntNaumachia, etBellica; et Libri de S. Francisco Xauerio heroe Apostolico. Cessit e vita anno 1715.

P. Petrus CeuaS. I. deIesu Pueroepos insigne dedit, in quo suam ille Diuinitatem Nazarenis conterraneis manifestat. Poeta rem ita disposuit, ut in hunc finem coelestis Infans ex Aegypto in patriam reduceretur; cui deinde viribus omnibus Daemon moliri primo excidium aperto bello, mox nebulas offundere suspectae Diuinitati contenderet; euentu tamen prorsus contrario. Hinc enim Nazareni multa passi, dum praestigiis detectis Diuinum puerum, cuius amore, admiratione, atque oraculis suspensi iam diu tenebatur, Deum tandem agnoscerent. Argumentum ergo est Manifestatio, et agnitio Diuinitatis in Iesu puero, Libri IX anno 1690 primum proditi; magnam in iis sinceritatem, amaenitatemque reperio, virtutesque alias, quas sentiri malo, quam in laudem adferre. Sepultus est auctor anno 1737 post annos vitae 89.

Odoricus ValmaranaVicentiunus anno 1627 Viennae honoribus Ferdinandi Rom. Imp. consecrauitDaemmonomachiam, seu de Bello Intelligentiarum super Incarnatione Verbi Diuini Libros XXV, in quibus omnes illas impugnationes, quas improbi Spiritus ad impediendam Verbi Diuini Humanitatem, et generis humani Redemtionem ausu temerario contulerant, virtute supremi ducis Michaelis a Superis Mentibus profligatas, ac tandem morte Christi Dei in irritum redactas sermone heroico narrat. Hoc commemorare volui, non ut commendem opus, sed ut malo gustu consarcinatum ostendam. Carmen est latinum, Epopoeia non est: complectitur tempus a prima Daemonum seditione usque ad consummationem Redemtionis.

Ubertinus CarraraS. I. carmine epico latino reddidit nobisColumbum, inuidiosum illud Graecorum Argonautis nomen, qui anno 1492 Gadibus in Atlanticum Oceanum tribus nauigiis egressus inuicta animi pertinacio nouas terras quaesiuit, et Hispaniolam, Cubam, aliasque insulas multa secula latentes e tenebris eruit. Argumentum nobile Epopoeia dignissimum, in quo si par Virgilio ingenium elaborasset, magis quam Aeneide oblectarer. In Carrara non paucae Poetarum dotes conspiciuntur, fictiones non inamaenae, peripetiae multae, episodia idonea, varietates perpetuae, implexiones, et nodi, mores genuini, ac non vulgaris oeconomia. Doleo colores deesse picturis, et lineamentis rerum, sacra profanis, ut mos est Italorum, commisceri, plures personas allegoricas adferri, machinas inutiles instrui, sagarum fascinos operari, venam, dictionemque impeditiorem esse, magnitudinem, fortitudinem, sublimitatemque desiderari. Nouum est, quodDominico Gattinaraauctore prodiit, Carmen Epicumde Pacemagno eruditorum consensu acceptum. Aurea pacis emolumenta tam vere, viuaciterque obiiciuntur oculis, ut optandum sit votis omnibus, ut ea omnia, quae hoc in libro depinguntur, Principibus rerum moderatoribus proponantur, et illa generis humani pestis bellum perpetuo carcere, vinculisque constringatur.

Apud Hispanos, etsi poetas heroicos maiori numero, quam aliae gentes, censeant propterea, quod plura secula inter Mauros perpetuo infestos agere, belligerareque debuerint,²⁵⁵hi tantum sunt memorandi.Alphonsus Zunniga de Erzillamelior miles, et dux, quam poeta seculi sextidecimi, bellum, quod ipse aduersus Auracanos Americae meridionalis populum rebellem, et prae ceteris asperum gesserat, descripsit heroico carmine, etAuracanadixit virtutis propriae encomiastes gloriosus. Quod hic erat necessarium, dipingit imaginem prouinciae, gentis, et morum; at quia argumentum est peregrinum, inauditumque, nouas cogitationes, et ignes suscitat. Opus est longius, quam ut spiritus auctoris par esse possit; structura partium valde hiat. Singulare est episodium de Didone regina per duos libros violente tractum. Carmen non exitu belli, sed rebus alienis terminatur. Auracana tota plus deformitatis habet, quam elegantiae; unde vehementer miror famosissimum poetam Michaelem Ceruantes, quod artificium istud optimis Italorum poematibus comparare sit ausus. Patriae quoque amor aliquando caecus est.²⁵⁶ Felix Lopez de Vega Carpiopropter raram ingenii faecunditatem portentam Hispaniae opera heroica multa condidit, inter quaeIerusalem Oppugnata,²⁵⁷ et Dracontea²⁵⁸meliori magnitudine eminent; veram, perfectamque Epopoeiam, quae more Aesthetico celebrari, ac Iliadi quari, vel adsimilari possit, non habet. Tamen Hispanorum Homerus audit. Munia gessit politica, et militaria; cessit e vita anno 1635 annos natus 73, reliquit innumera scriptorum volumina, quae numquam sunt simul edita.

Ludovicus CamoensLusitanorum Virgilis exemplo docuit Naturam Poeticam nulla vi posse perdomari. Multis in Europa, Africa, et Asia aduersitatibus oppugnatus, et ingentibus terra, marique periculis circumuentusLusiademopus celeberrimum de Nauigatione INdica pro gloria suae gentis elaborauit. Non habemus hic heroes formidandos, et thaumaturgos, non audimus pugnas, et strages sanguinolentas, non videmus euersas urbes, et regna ruinae prouinciarum superstructa. Vascus Gama noua maria, nouas terras, nouas gentes inuenit, et Lusitanis aduingit. Forte nulla est Epopoeia, quae tantas pulcritudines tantis maculis adspergeret. Fictiones ingeniosae, episodia idonea, imagines originariae, dictio harmonica, et alia plurima sunt admirabilia; sed commissura partium, et sacrae, profanaeque rei adunatio intolerabilis. Magno suo oestro defertur as syrtes, et scopulos. Calamitosus in penuria rerum omnium decessit anno 1759.²⁵⁹ Hieronymus de Cortrealigneus, tumidusque poeta est in duobus poematis, quorum alterum de oppugnatione urbis, et insulae Dii,²⁶⁰alterum de victoria Ioannis Austriaci composuit inclinante seculo sextodecimo.Franciscus Rodericius Loboducem strenuissimum Nunnium Aluarum Pereira nisus est epica tuba celebrare, et Lusiadem imitari. ComesFranciscus de Eryceiraanno 1741 Henriadem de Henrico Burgundiae Duce Regni Lusitanici conditore dedit.Franciscus de Pina e Mellourbis Goanae expugnationem carmine heroico complexus innotuit ab anno 1759. – Sed metuo ne multus sim in nominibus Poetarum, et Epopoeiarum. Pro notitia uberiore huius tituli commodissime opitulabitur Historia Poeseos Hispanicae, quam a Cl.Velasquezindustriose compositam iam antea memoraui. In specie de Lusitanis sunt illa, quae tenemus a Blackfordo, Barettio, et Twiss;²⁶¹unde arguimus angustiores esse limites litteraturae, quam potentiae.

Ioannes Miltoncui sit ignotus? duas Epopoeias, alteramde Paradiso Perdito, alteram deInuentoconfecit inaequali artificio; vere enim dici potest eum in Paradiso perdito gloriam immortalem inuenisse, in inuento autem se, suamque artem perdidisse. Paradisus perditus quam est difficile argumentum, tam variis, multisque crisibus expositum. Quid ego magis admirer, audaciamne Miltonis, quod istam materiem delegerit? aut ingenium, et gustum, quod ita perfecerit? Diu iacuit hoc Epos neglectum; quod indicio est, sensum, gustumque Anglorum aetate illa laborasse non parua aegrimonia. At ubi lumen accendit illustris Adisson, impressitque signum immortalitatis, tanto ardentiori studio expetebatur, quanto turpiori iniuria neglectum antea fuerat. Voltaire, qui suo in Optimismo Paradisum perditum acerbe, et prope furiose insectatur, in Tractatu de Poesi Epica mollis, et urbanus est, virtutes, et vitia magno numero depromit uti sensit, fateturque bonitates, et pulcritudines huius poematis maius pondus habere. Equidem hic dignus est, quem differentem audiamus. Mortuus est Milton anno 1674.²⁶²–Richardus Glouerest carius in suoLeonidafabulane, an historia? cogitationes habet nobiles, et heroicas, imagines illustres, et sensificas, characteres in personis constantes, fortitudinem in sermone, dignitatem, et maiestatem. Innotuit ab anno 1737.²⁶³ Wilhelmus Wilkinanno 1757 emisit in lucemEpigoniadennouem libris comparatam, in quibus describit celebriora heroum facinora, qui primum THebas oppugnarunt; et quam de morte illorum ultionem sumserint Epigoniades, graui Musa proponit.²⁶⁴

Ante annos plures, quam centum gloriatus estIoannes de Bussieresnon esse in Poesi Epica, quod Galli inuideant nationibus exteris. Nam praeter eos, inquiebat, qui cum se in eam operam contulerint, dignissimos immortalitate foetus elaborabunt, habemus iam perfectos in eo genere, quos cum Hispanis, et Italis contendamus. Etenim inClodouaeoquanta rerum, et euentuum copia! quam perite Poesis adtemperate Historiae! quam magnifice illustrata nascentis regni cunabula! –Alaricuspraeter natalium praerogatiuam primus omnium in lucem editus facilitate carminis, descriptionum pictura, argumenti maiestate et amplitudine occupauit laudem, quam ad posteros deferet.De Virgine Aurelianensiquid dicam, quae poetam nacta est dignum sua pietate, fortitudine, castitate, ceterisque virtutibus.Constantinus, seu Idololatria debellata, suauitate, et elegantia carminis, mirifico fabulae contextu, descriptionum ubertate, et felicitate, accuratissima in singulis diligentia comparandus veteribus ab Marone, quantum mortali fas, non abscendit. IamLudouicussanctior quos lepores, quam vim, quam rerum, sensuum, et adfectuum copiam miscet, quam varietatem efundit in episodia, quam maiestatem adtollit in carmine! uno verbo quam poema omnibus sapit! quid illustris, quid splendidius, quid copiosius donauit unquam Graecorum Parnassus? – ita ille, qui poemate epico celebrauitScanderbegum, putauitque suum opus propter aliquam varietatis speciem, et versuum puritatem non reiiciendum. Amurathes Turcarum Imperator comite filio Mahomete numerosissimo cinctus exercitu Croiam obsidet Albani regni urbem primariam. Georgius Castriotus, qui Scanderbegus dictus est, Albaniae rex e montibus proximis eam propugnat. Durat obsidio, donec variis cladibus ab Albano Amurathes adfectus, ac tandem fuso exercitu dolore, desperationeque impotens sui in tentorio moritur. –Antonio MillieusLugdunensis inMoyse Viatoreexhibuit imaginem militantis, et peregrinantis Ecclesiae libris viginti octo, prosequutus ab incunabulis, et fiscella papyracea ad gloriosissimum usque tumulum clarissimum heroa, cui parem fingere nullum potuerunt fabulae, principem rebus gestis, et prodigiis maximum. Viuere desiit grandaeuus anno 1646.

Laurentius le BrunNannetensis aetatis suae Virgilius Christianus si in argumento, quod plures homines adficit, vim suam poeticam exeruisset, memoriam sui per plures gentes, annosque cum laude propagasset.Ignatiasest carmen illius per libros duodecim continuatum, in quibus Societatem Iesu pro maiore Dei gloria ab Ignatio conditam repraesentat. Cura est artificiosa, successus felicior, quam putare possint, qui non legerunt. Diuina Gloria eo plane habitu, quo Moysi et Ezechieli, saepius adspectabilem se praebet Ignatio, eique peregrinatioem Hierosolymitanam, ut Apostolicum ibi spiritum hauriat, suadet. Hic eum Seraphinus in formam Christi pendentis compositus telo amoris vulnerat, pectusque dilatat, et fortitudinem animo insinuat. Dum inde per Aegyptum redit, accipit a Moyse baculum, et columnam ignis, ut quem ad modum ille Israelitas, ita suos ipse socios, aliumque populum regat, et ducat. Venetiis Diuina Sapientia, ut olim B. Laurentium Iustitianum, annulo sibi desponsat Ignatium. – Atque ita poeta pertexit opus. Ignatius ut venit in montem Martyrum prope Parisios amore Diuino saucius, et Apostolico spiritu correptus, Moysisque virga, columnaque instructus, ac Diuinae sapientiae annulo ornatus adgreditur ad opus, et currum illum mirabilem, quem Gloria Diuina tradit, conscendit, ac qua indicere debeat, a quatuor Geniis tutelaribus per quatuor mundi partes docetur.

Galli prioris seculi maiore aestimatione, amoreque ferebantur in linguam Romanam; videbant enim magnam in ea inesse utilitatem, suauitatem, et maiestatem. Inde factum est, quod Mambrun, Bussieres, Millieus, le Brun, multique alii operosam curam inpenderint latitinati, dederintque variis in artibus exempla, quae antiquiora etiam tempora possint sua dicere. Hos, aliosque Gallos, qui aliquando Epica tractauerunt, nihil putauitFran. Maria Arouet de Voltaire, questusque fuit non sine magno pudoris, dolorisque sensu deesse suae genti, quos in Epopoeia opponat litteratis nationibus. Caussam huius defectus censet esse Spiritum, et sermonem Gallicum; uterque enim videtur illi debilior esse, quam ut ad fortitudinem, maiestatemque Epicam possit adscendere. Ipse igitur, qui sibi multo plus ingenii, potestatisque tribuit, quam in popuolaribus suis, alienigenisque recognouit, ut in ista quoque parte Poetices Genti suae primatum conciliet, curis ingentibus exaedificauitHenriadem, seu Henrici IV victoriam de faederatis. Argumentum simile ciuili Romanorum Bello, quod apud Lucanum vidimus. In fictionibus, in imitatione veterum, in picturis, in iconismis, in orationibus, et arte poetica ingeniosus, et boni gustus est auctor; coloratus, splendidus, et igneus, sed magnitudine, sublimitate, et maiestate Homero, Virgilioque impar: Pharsaliae similior est Henrias. Machina est S. Ludouicus; aliae quae sunt prosopopeiae, et allegoriae de Discordia, Politica, et Fanatismo, luce, admirabilitate, aesthesique penetrate non carent. Si tantus esset in Philosophia Morum, et Naturae, tantus in Historia, et sana Religione, quantus in suis Poematibus: proponi posset admirationi, exemploque aetatum omnium. – Victoriam Ludouici XV ad Fontenacum anni 1745 magis heroice, quam vere celebrauit. Extinctus anno 1778 vitae 84.Cl. BitaubéIosephum Aegyptium prosa poetica proposuit, meruitque traduci in idioma Germanicum. - Alios non nomino, ne illis, qui solum e Gallis Voltairum inter Epicos censeri volunt, aegre faciam.

Germani tametsi magnis gerendis rebus magis, quam scribendis, et exornandis dediti fuerint, tamen non paucos e seculis prioribus ostendunt, qui fortia facta suorum heroica tuba retulerunt. Seculo hoc nostroChristophorus Otten L. N. a Schönaichprotulit suumHermannum, seu Arminium, qui Germaniam Augusti Caesaris imperio liberauit. Epopoeia ista liberaliore animi sensu fuit excepta, quam conseruata. In principio, quia gustus minus erat perpolitus, vehementer complacuit: nunc in eo sunt vota plurimorum, ut in obliuionem, et noctem aeternam veniat. Si poema tantam haberet dignitatem, quanta virtus inest in argumento ipso, toti nationi foret perhonorifica.Ioannes Iacobus BodmerPhilologus, et Poeta, Enniusque Germaniae suorum popularium oculos, animosque conuertit ad excellentia Anglorum scripta, ostenditque thesauros in reliquis patrum latentes. Epos est ab illoNoah.Inter cetera illius opera, quibus nomen a Calliope dedit, reperiuntur aliqua grauitati heroicae non imparia. Nouissima eius sunt ab anno 1778Makarin, Sigarin, et Adelbertepico more conscripta. Natus est in Heluetia anno seculi suprioris nonagesimo octauo.Fridericus Theophilus Klopstock(de quo satius est silere, quam pauca dicere) primus est inter Epicos non tantum Germaniae, sed nationum omnium nobis ciaeuarum. Prodigium seculi. Auctor estMessiadis. Characteres illius a multis sunt descripti; sed qui vim sentiunt poeticam, necesse non est illos exaudire; melius enim cognoscuntur ex ipso opere, quam sermone enarrantur. Quedlimburgi datus est in vitam anno 1732. – Posteaquam Klopstockium commemoraui, tantum tamque sublimem, et incomparabile genium, mihi ipsi necessitatem imposui alios praetereundi, uno duntaxat demtoChristophoro Martino Wieland, qui in aliis quibusdam Poeticae partibus cum summis componi potest, in Epopoeia quoque felicitatem suam est expertus;Cyrusenim illius fragmentum heroicum, etProbatio Abrahaehuc referuntur. Faecundissimo hoc ingenio auctus est orbis litteratus anno 1733. Germani nobis sunt vicissimi, et prae ceteris notissimi. Nomina, scriptaque eorum, et quaecunque characteres ostendunt, tum ex propriis illorum operibus, tum ex libris aliis peti, darique facilius possunt.

DeHollandishaec inuenio.Iustus Vondelscripsit Adamum, et Luciferum;Lucas RotgansWilhelmum III; Mulier, cuius nomen ignoro,Germanicum.

DeHungarisin hac litteraturae parte parum habeo dicere; quemadmodum gens est militaris, et bellica, censetque heroes innumeros, ita sterilis est in Poetis Epicis; armis intenta per temporum iniuriam non potuit uti telo scriptorio. Dixi iam alias Epopoeiam esse negotium difficillimum, et ideo pauca esse gentium exempla, quae cum Iliade, vel Aeneide conferri possunt. Gyöngyösii nostri Chariclia est Romanensis Epopoeia; eiusdem Ioannes Kemenius Transiluaniae princeps non tam epos, quam historia. Nolo ire per opera similia, quae tametsi heroes, operaque fortia grandi carmine sonent, tamen ad maiestatem Epicam non adscendunt. Commune nobis est cum aliis Gentibus inclitis, quod nullum possimus adferre poetam singulari quodam poemate, epicaque gloria, qualis est in Virgilio, illustrem. INter DanosIoannes EwaldTemplum Fortunae construxit, et heroicis factis adornauit; cuius felicitate incitatus Adamum, et Euam, Miltonem, et Klopstockium in multis figmentis imitando, procreauit in forma Epica.

Polonia tres habet nominatiores, nempeRzewusky, Skorzky, et Wollowicz. Ex Russia duos comperi,Basilium Trediakowskium, qui Telemachidem, etMichaelem Cheraskowium, qui pugnam naualem ad Tschesmam carmine prodidit.

EpopoeiaComica in eo sensu, quo hic a me proponitur, est inuentio postremorum seculorum; nullum enim exemplum potis est ostendere antiquitas. Nam Batrachomyomachia Homeri Bestias, Epopoeia Comica Homines exhibet. Verosimile tamen est illud ipsum Homeri poemation facem praetulisse, quo Poetae posteriores illustrati opera illa condiderunt, quae nos comice Heroica dicimus. Si quis autem Batrachomyomachiam hoc nomine adpellare velit, non repugno; nihil enim rationis inuenio, quod me hoc nomine abstinere iubeat. Pace mea sit Epopoeia Comica Bestiis, Hominibusque propria, sit communis, sit nuda, et allegorica; referatur in hanc classem Batrachomyomachia Homeri,²⁶⁵Vulpes Reineccii,²⁶⁶Mures, et Ranae Rollenhagenii,²⁶⁷Feles Lopii de Vega,²⁶⁸et alia similia feliciorum mentium phantasmata, ludibriaque; volo tamen verum esse illam, quae de Bestiis more comico agit, Epopoeiam esse Allegoricam, ac Aesopiae Fabulae similem; alteram vero, quae actiones hominum repraesentat, esse Epopoeiam Comicam veram, et genuinam. De hac aut duntaxat, aut potissimum agere debeo.

Argumentum Epopoeiae Comicae est actio humana leuis, et minuta; forma, structuraque illius uniuersa solet esse grandis, et heroica; finis autem Satyra. Maxima poematis istius illecebra est in dissimilitudine Actionis, seu Materiae, et Formae; si enim ista duo nimium discrepent, nasci debet Ridiculum, risus, et sal. Quid tandem est amittere Cirrum capillorum,²⁶⁹remoueri Pulpitum,²⁷⁰eripi Situlam²⁷¹- - - ? neque periculum, neque detrimentum in hoc opere tantum est, ut vel in metum, vel in dolorem ire sit necesse. Materia tenuis est, et Comica. At si Poetas illos audias, qui hoc in argumento tuba grauiore insonuere, videasque vehementissimas animorum conturbationes excitari, adparari bella, committi viros, et mulieres, strages, caedesque misceri, et nescio quam horrida spectacula produci; Forma est Heroica. Comicum illud cum Heroico apte sociatum est character istius poematis. Tantum est, quod Epos istud Iocosum absoluit. Habet Epopoeia Comica suum heroem, non qualis erat Achilles urbium, populorumque vastator; sed Iuuenem a sanguine abhorrentem, qui Cirrum mulieri forfice resecat; habet actionem indole sua leuem, sed in modo proponendi heroicam; habet adfectus, eosque multos, et vehementes, sed caussis suis impares. Nolo multa dicere, ne genium, oestrumque Poeticum coarctare velle videar.

Ad Theoriam iucundi, falsique huius Poematis obseruaprimo: Epopoeiam Comicam partim in Aesthetica Generali, ac praesertim in natura Ridiculi, partim in disciplina Poeseos Epicae, quam paullo ante consummatam exposui, fundari.Secundo: Genium, Gustumque POetae, qui possit hoc in campo ludere, et exultare, praestantioribus exemplis informari debere; quod ut fiat, diuersitatem operum cognoscere praeprimis curae sit. Exempla enim, quemadmodum videmus in Heroicis, hic etiam sunt varia. En, ut pauca pro multis ostendam, in raptu Cirrorum argutum est ingenium, satyraque lepidissima, quae parit oblectationem, iucunditatemque suauissimam. Pulpitum illud nominatissimum et ludum, et satyram facit fortiorem, unde risum enasci oportet. Butleri Hudibras et iocum comicum, et salem satyricum mordacius spargit, adfricatque, quam illi priores. Sic aliae sunt Epopoeiae Comicae, in quibus diuersitatem omnem haec tria faciunt: Vis nempe Comica, Heroica, et Sal Satyricus; quae si vel augeantur, vel minuantur, alium, atque alium characterem fortiuntur artificia. Porro vim illam Comicam, et Heroicam, Salemque mordacem Poeta bonus adtemperare debet argumento, er personis. – Restat, ut artifices adferam. Quo in negotio propositum mihi est ordinem illum, modumque sequi, quem in Heroicis tenui, et illos solum nominare, qui potiores sunt, ac breuiter.

Durantes, seuDantes AlighieriFlorentinus effraneis phantasiae opus condidit sub titulo:Diuina Comoedia, in qua fingit iter suum per Infernum damnatorum locum, per Ignem Purgatorium, et Paradisum. Ridicula, falsaque multa continet; unde illi nomen Comoedia. Ostendit auctoris genium sublimen, spiritumque creatorem; quem Itali tantopere sunt admirati, ut Diuinam adpellauerint, animum ad vitia non aduertentes. Horrida imprimis est pictura Inferorum, historia Ducis Ariminensis, et mors Ugolini. – Accusatur, et defenditur a multis, ut fere euenit claris operibus. Vitam iniit anno 1265.²⁷² Ludouicus Pulcicommentus est epico moreMorgantemgigantem, cum quo heroes sunt multi sua facinora non sine risu, satyraque recensentes. Moritur anno 1432.²⁷³ Ludouicus Ariostuscelebratur propterRolandum, qui nimio in Angelicam amore factus est varietas, ut Labyrintho similis videri debeat; tanta est poesis, tanta satyra, tanta aesthesis, tanta eloquutio, ut inter primos Italiae poetas primo, aut certe altero loco poni sit dignus. In hac quidem parte Poeseos alios omnes antecellit, et sicut inter Italos Tassus dicitur Sanctus, ita Ariostus est Diuinus. Viuere coepit anno 1474.²⁷⁴ Franciscus BerniPulcii Morgantem partiim suo ex ingenio, partim ab exemplo comitis Boiardo, quod in Rolando inamorato dedit, continuauit, effecitque, ut tali sit Italis, qualis est Anglis Spencer, et Gallis Marotte. Haec est caussa, quod illius scripta cum his, aliisque similis humoris auctoribus edi soleat. Mundo datus est circa annum 1540.²⁷⁵ Alexander Tassoninomen immortale sibi peperit perSitulam RaptamEpos comicum, in quo seria cum iocis, magna cum paruis admirando artificio commiscuit. Argumentum illi dedit bellum inter Bononienses, et Mutinenses gestum decennio ab anno 1249; quod ortum esse fabulatur propter situlam, rem exiguam, violante sublatam. Hunc merito dixeris Timonem Poetarum; quemadmodum enim Athenensis ille Misanthropus homines; ita iste Mutinensis Poetas optimos Homerum, Virgilium, Dantem, Tassum, et alios odio implacabili fuit insectatus. Episodium in eo lectum est de Endymione; et Lucretia. Nemo forte morosum suum humorem felicius adhibuit. Cessit e numero viuentium anno 1635.²⁷⁶ Ludouici AllemanniGiron Urbanus est imitatio Ariosti.²⁷⁷ Laurentii LippiMarmantile recuperata magno spiritu, ingenioque redundat.²⁷⁸ Nicolaus Fortinguerra, qui anno 1735 est sepultus, efformauit Epos Comicum, idque multis prodigiis, satyris, et ridiculis refersit. Nomen illi estRiccardetto, seu paruus Richardus Caroli M. eques, et successor. Ariostum, et Pulcium agnosces in exemplum fuisse adsumtos. Episodium praecipuum facit Ferragus Monachus, et Miles, probus, et sceleratus. Qualis character?²⁷⁹ Comes Carolus Gozziiocisam habet Epopoeiam, qua reprehendit mores seculi decimi octaui.²⁸⁰

Hispani, an Angli sint feliciores in Epopoeia comico more tractanda? problema manet. Est enim utraque natio ingenio, humoreque nato, et facto ad istam Poesim; est ea linguae, sermonisque conditione, qua rem seueram ridicule, leuem autem grauiter, cothurnateque, et omnia, quae velint, iocose, falseque possint proponere. Praestantissima Hispanorum opera, quae profecto sunt copiosa, aut inter Fabulas Romanenses a me referuntur, aut hoc titulo censentur, aut etiam inter Satyras deputantur; sunt enim haec inter se valde cognata, habetque sibi proprium Epopoeia comica, ut indicaui, Fabulam, Iocum, et Salem.Felix Lopez de Vega, quem iam inter Heroicos nominaui, ficto sub nomineThomas Burgillosscripsit Gatomachiam, seu Bellum Felium, pluraque alia felici musa.Gabriel Aluarez de Toledosimi ingenio fabulatiorBurromachiam, seu Bellum Asinorum est exequutus. Siquis ista, quod de Bestiis agant, e classe Epopoeiae comicae reiiciat, aduersarium me suum nulla ratione habiturus est. Haec enim a me eo plane modo considerantur, quem in Batrachomyomachia Homeri obseruaui. Si materiam, allegoriamque spectes, Epos comicum non faciunt; sed si verum eorum sensum adsumas, et sub imagine bestiarum homines intelligas, sine piaculo non potes hoc ex loco excludere.Michael Ceruantes de Saauedraest instar omnium, cuius heroemDon Quixottesatyram perpetuam, artificiumque perfectissimum litterati omnes nouerunt. Propositum poetae non tam Ducem Lermam Philippi II. ministrum primarium, a quo despicatui fuit habitus, castigare, quam monstrosas heroum imaginariorum historias ad eum fere modum, quo Lucianus lusit de Vera Historia, aut Italus Pulci in suo Morgante, genti suae familiares, carissimasque risui obiicere, et phantasiam suorum popularium talia miracula suspicientium corrigere. Opulentissimum hunc poetam posteaquam commendaui, a ceteris abstinere praestabilius est. Plura qui volet, adeat scriptorem optimum iam antea a me indicatum Cl. Velasquez, aut Bibliothecam Lusitanicam Historicam Didaci Barbosae Machado.

Edmundus Spenseradmirabili rerum inuolutione contequit historiam Fairyque Sagarum reginae.²⁸¹ Samuel Butler, quem iam frequenter nominaui, auctor est operis celeberrimi, in quo sui temporis Independentes, et Fanaticos, factionemque Cronwellianam in persona nominatissimi iuuenis Hudibras ludobrio proponit acerbissimo.²⁸² Ioannes Philippsamaenissime ludit in suo poemate, quod Numum Splendidum adpellauit; iuuenem enim agrestem, et pauperem repente diuitem, opulentumque fecit.²⁸³ Ioannes Gayduo praestiti, primum de Ventilabro, cuius in inuentione Venus, ceterique Dii partem habent: alterum de Triuia, siue arte ambulandi per vicos urbis Londinensis. Utrobique originalis est humor, et mobile ingenium.²⁸⁴ Samuel GarthApothecam Pauperum composuit, et an Pharmacopolium pauperibus liberum sit erigendum? magno inter Medicos Londinenses certamine quaerit. Boilauium fuit imitatus; multum allegoriarum, parum artis ostendit. Descensus ad inferos libro ultimo se potissimum commendat.²⁸⁵ Alexander Popenomen aeternum praeclarissima inuentione dedit Raptum Cincinnorum opus longe lateque notum, in quo narrat comam mulieris ornatissimae resectam discordiis, et inimicitiis duarum splendidissimarum familiarum dedissa caussam. Viuaces picturae, parodiae poetarum veterum, urbani ioci, falsae satyrae, conuersiones ingeniosae, et adcommodatae temporibus allegoriae commendant hoc carmen, et in primo honoris subsellio constituunt. De vita, scriptisque Popii optime Wartonus.²⁸⁶ Bonellus Thorntonhumore plene idoneo poeta describit pugnam Factiosorum hominum Torys, et Whigs dictorum; qui quales sint Monarchiae, Hierarchiaeque propugnatores, quam mites, aut rigidi, nemo festiuius exposuit.²⁸⁷ Iacobus Beattie, et Ioannes Miklein istum catalogum non sine laude poni possunt.²⁸⁸

Nicolaus Despreaux Boileaupraecipuus in Epopoeia Comica scriptor, et auctor est celeberrimi illius artificii, quod adpellaturPulpitum. Argumentum hoc est: Iacobus Barrin magister chori musici pulpitum sua mole magnum, et cantoribus incommodum loco suo remouit, praefectus autem templi Claudius Auvry reponi iussit. Res est exigua; inde tamen, rixae graues, ingentesque pugnae sequuntur. Tandem Themis litem dirimit. Nihil est, quod isto in opere possit desiderari.²⁸⁹Famosissimide Voltairelabor de Ioanna d’ Arc puella Aurelianensi bellatrice huc est reuocandus.²⁹⁰ Ioannes Bapt. Lud. Gressetridiculus est in suo Psittaco, quem fabulator e claustro in aliud peregrinari, et per iter maledicta discere. Adsumitur in domum religiosam; Virgines Vestales seuero ieiunio volunt dedocere malam maledicendi doctrinam. Visus erat frugi; adponitur esca copiosa. Ille ita se onerat, ut mori debeat.²⁹¹ IunquieriGallina, et Gresseti Psittacus Gallis habetur artificium lepidum, festiuum, et ingeniosum; utrumque multis encomiis ornatum reperio.²⁹² Cazottenobis coaeuus ab Olliuero notum se fecit; similis est Ariosto, plenusque praestigiis, monstris, et magiis.²⁹³

In Germanis a quo ducam ordinem? adeo multi, vetustique sunt, ut quemcumque primum nominauero, et qualemcunque catalogum statuero, omnium gustui non satisfaciam. Veteres non adtingam.Ioannes Chrisitanus Rostet alii, quos adnotaturus sum, seculi huius poeta comicis accensendus est.²⁹⁴Inter illos singulare, celebreque nomen obtinuereIoannes Frid. Löwen,²⁹⁵ Frid. Will. Zacharia,²⁹⁶ Chr. M. Wieland,²⁹⁷ Ioan. Petris Uz,²⁹⁸ Ioan. Iacobus Dusch,²⁹⁹ Ioannes Aug. Weppen,³⁰⁰atque alii similes. Notiora mihi sunt eorum opera, quam aliorum exterorum; putoque gentem etiam nostram his mage, quam remotioribus familiarem esse.Mauritius Augustus de Thümmelmultis ornamentis inclitam dedit fabulam de Wilhelmina, quam ab anno 1766, quo primum est enata, pluribus typis, atque sermone etiam Gallico expressam vidimus.

Poesis haec Rusticorum vitam exhibet. Rusticorum nomine hic praeprimis veniunt Pastores omnis generis, quales sunt Caprarii, Opiliones, et Bubulci; tum Aratores, Messores, Vinitores, Olitores, Piscatores, Venatores, Nautae, et siquos alios huc referre nouimus. Vita horum extra urbis pomoeria Ruri est, ubi siluae, et agri, montes, et campi, fontes, et fluuii, fruges, et pascua, horti, et vineae, oues, et caprae, greges, et armenta, pisces, et ferae; Pan, Silenus, Fauni, Satyri, Amor, Nymphae diuersae originis, et alii Dii, Deaeque agrestes, Diana, Pales, Siluanus, Flora, Pomona, Aristaeus - -. Circa haec omnia versantur Rustici, seque vel in colenda terra occupant, vel gregem pascunt, vel piscatu, venatuque suam vitam tolerant. Actiones eorum, ut paucis absoluam, praeter illas superiores sunt cantilenae, aemulationes, vota, laudationes, querimoniae, luctus, gaudia, omina, quaestiones, et aenigmata rudia. Personas igitur Rusticas huic Poesi; sed nondum totam illius indolem absolui. Rustici nostri nequeLocorum omnium sunt, nequeTemporum, nequeMorumqualiumcumque. Regio eorum non est terra quaedam barbara, inculta, et horrida, qualem ad gelidum Septemtrionis axem spectare notum est; non Plaga terrarum torrida, et arenosa, quae rarum hominum, belluarumque cultum ferre consueuit: sed prouincia aliqua benigniore coeli ingenio temperata, quae neque brumae acerbe saeuientis inclementiam, neque solis ardorem intolerabilem patiatur; hiems sit ita frigida, ut saeuire timeat; aestas ita calida, ut perpetuis fauoniis mitigetur; melius dicam, Ver perpetuum, Autumnum uberem. Patria Rusticorum horum est Arcadia, aut Sicilia; est Mesopotamia illa vetus, quam Patriarchae nostri tenuerunt, aut his terris pariter facta regio. – Tempus, et aetas huis Poesi destinata vera est, non illa imaginaria, quando canes, et lepores, leones, et cerui una iacuisse, miluus cum turture cantasse, columba cum accipitre plorasse dicuntur,³⁰¹non illud est hic seculum, quo flores nati sunt sine semine, fruges sine labore; quando flumina erant lactea, melleaque.³⁰²Illam Rusticae Poesi aetatem definio, statuoque, ubi sit abundantia rerum omnium usque ad delicias, quies, et tranquillitas, homines antiqui, ex prima natura, simplices, sinceri, candidi, liberi, hilares, et maximam partem innoxii; in qua mollia securae peragebant otia gentes.³⁰³Delicatum est hoc Carmen, eas hominum actiones imitatur, quae sunt natiuae, amaenae, gratiosae; calamitates, et miserias, si fieri possit, prudenter occultat, aliqua morum vitia non renuit, si parua sint, et rara, uti mendacia, fraudes, et doli, et similia; quod autem valde inhumanum est, excludit, caedes, rapionas, et immania scelera non sustinet.³⁰⁴

Poesis ista, quam ita descripsi, et Rusticam adpellaui, ut ambitum illius per omnia rura diffusum comprehenderem, aliis diciturPastoralis, Pastoritia, Pastoria; tum quod Pastores ante Rusticos alios in argumentum huius Poeticae fuerint aduocati; tum quod etiam in praesentiarum longe frequentius, ac rurestres alii, hic in poematibus compareant. Et quia inter Pastores primi erant Bubulci, huic Poesi nomen est impositum ab eo gradu, qui apud Pastores propter armentorum pretium excellentissimus inuenitur. Pastores vero honestissimi, et maximi inter ceteros pretii olim censebantur, quos Bubulcus dicimus: indeBucolica;³⁰⁵quae nomina artificiis quoque Rusticae Poeseos fuere adtributa, dicique coepit Carmen Pastoritium, et Bucolicum. Ceterum artificium huius argumenti, si veterum auctoritatem, usumque sequimur, dicemusIdyllion, autEclogam. Έιδυλλιον breuem, et paruam rei cuiuspiam imaginem significat, datumque videtur huic Carmini, quod hic non heroes, aut reges, non res magnae, et sublimes, actiones non tragicae, sed humiles et modestae, pastores, et rustici, eorumque simplicitas, greges, armenta, et campi repraesententur.³⁰⁶Έκλογη spectata vocis proprietate rerum cuiuscunque generis delectum dicit; quo titulo Poemation Rusticum exemplo Virgilii solemus insignire, siue quod haec Poeseos portio ab aliis multiplici ratione differat: siue quod non omnes omnium Rusticorum actiones, sed simplices, et meliores, recenseat; siue quod Maro, cui talis adpellatio placuit, e pluribus, quae de Rure composuit, Carminibus potiora delegerit, eaque tantum ad lucem publicam, et conspectum hominum perduxerit; siue denique quod indicare voluit hac voce, Musam suam Rusticam non eam esse, quam in turba incondita cernimus: hic enim multa subito calore excidunt, apud se meditata esse omnia.³⁰⁷Nouissimum est, quod Iulius Cordara adtentauit. Arcadiam ille Militarem inaudito exemplo creauit, in qua remotis rusticis Milites de sua fide, periculis, animis fortitudine, conditione colloquentes candide, eleganter, natiuoque more per senas Eclogas exhibentur.³⁰⁸Aeglogam qui dicunt ab Άιγλογη, de capris agunt, et loquuntur; dicamus igitur caprarios.³⁰⁹Utroque illo nomine et Idyllii, et Eclogae promiscue utuntur Poetae, vel quia nullum in iis discrimen agnoscunt; vel, si quod intercedit, paruum esse putant, quale est illud: in Idylliis plus esse Imaginum, in Eclogis plus vitae, et Actionis. Ego in hoc meo sermone nullam differentiam obseruabo.

Non possum hic non commonefacere Lectores meos, istam Rusticae Vitae Poesim tenerrima quadam dulcedine esse praeditam, et naturae humanae adprime consentaneam. Est profecto arcana quaedam, et congenita nobis vis, quae ad hanc innoxiam, ingenuamque delectationem trahit non nos tantum, qui propendemus, sed illos ipsos serios, et seueros, qui renituntur, et irrident; atque ut coelum, et aeternos illos ignes nemini fas est adspicere sine occulto quodam horrore, et religione; ita mihi persuadeo fieri nequtiquam posse, ut hanc inferioris mundi regionem ruris opes, et delicias sine tacita quadam gaudii titillatione, et sensu spectemus. Primum parentum nostrorum genus de rure venit; arborum umbracula tecta fuerunt, et illae foli, stellisque aedes peruiae curuatis ramis, pendentibusque pomis maiorem homini quietem praebuerunt, quam laquearia auro, gemmisque onerata. Eo ferimur, unde nascimur, et origini nostrae inhaeremus: non sexus, aut aetas, non seculum, aut natio quemquam eximit ab hac lege. De me ipso sit hoc testimonium: Quoties apud Horatium natiuam illam Vitae Rusticae imaginem contemplor: Beatus ille, qui procul negotiis, et prisca gens mortalium paterna rura bobus exercet suis; vel Pastores apud Theocritum, 9Maronemque suaue deliciantes adeo; vel libera mentis euagantione, phantasiaque siluas, agrosque pererro, necesse mihi esse delectatione dissolui, et felicissimam vitae conditionem manifesta inuidentia persequi.

ArgumentumIdyllii, seu Eclogae velApertumest, cum verae personae Rusticae inducuntur; velAllegoricum, cum homines urbanos personis agrestium induimus. Quamquam hoc alterum non tam natura, aut scopus est Poeseos Rusticae, quam inuentio, et ars Poetae. Argumentum qualecunque sit, seu Apertum, seu Allegoricum, tribus modis tractare potest Poeta; vel enim narrabit illud, ut potissimum Epici; vel occultabit se, et Rusticos suos spectandos, audiendosque dabit, ut Dramatici; vel denique et ipse loquetur, et Rusticos mutuo sermone loquentes faciet. Primum illud Carmen dicetur Ecloga Narratiua; alterum Dramatica, siue Actiua; tertium Mixta: quas classes apud Virgilium accurate expressas intueamur. Pastorum actiones, et adfectus absque ulla personarum interpositione edisserit Ecloga secunda, quarta, sexta, et decima; ipsi Rustici inter se colloquuntur in prima, tertia, quinta, et nona; utrumque hunc modum ostendit septima, et octaua: hic enim sermonem habet et Poeta, et Pastores. Videamus ultro Structuram huius poematis.

Corpus Idyllii eis e membris coalescit, e quibus Fabulam omnem consurgere dixi in Poetica Generali. Sunt suae Rusticis Narrationes, et Picturae, sed inornatae, et simplices; sunt Commutationes, Agnitionesque, sed neque multae, neque valde repentinae, et miraculosae: a casibus enim improuisis, implicatisque negotiis vita Rustica est remotior. Sunt suae Digressiones, et interualla, sed breuia: quia mentes eorum uno, eodemque tempore ad varia non sufficiunt. Sunt etiam Machinae, sed longe, quam uspiam locorum, insolentiores: sunt sui Mores, nec tam exculti, aut politi, quam in urbe, vel aula cernuntur; nec tam horridi, et agrestes, quam rustici nostrorum temporum praeferunt. Sunt suae Sententiae, sed sine grauitate, ac magnificentia; nam quis ruri, ubi simplicitatis plenissima sunt omnia, quaerat luxum, magnitudinem, et sublimitatem? Denique sunt certi huis Poeseos, et Rusticorum Characteres, quos non aliunde, quam ex Regione, ex Tempore, et Natura horum Hominum debemus accipere: his tota Poematis Oeconomia erit componenda. Dicam ultro: Homines sunt antiqui, sed non inhumani; simplices, sed sani intellectus, aperti ingenii, neque semper omnis argutiae expertis; omina capiunt, et vaticinantur, aut quae facta pridem praeterierunt, ut futura cantant; rustici, sed integri, tenerique sensus; liberi, sed non praedones, non sanguinolenti, non sacrilegi; hilares, sed potiori parte innoxii; agrestes omnes, sed prorsus iidem. Quamuis enim eadem illos natura, conditione, aetate, et prouincia fingamus esse, necesse tamen est intercedere diuersitatem personarum, adfectuum, munerum, et actionum; unde ipsa etiam Ecloga suam formam, varietatemque accipiat. Personarum diuersitatem rura ostendunt, ut ego iam supra proposui; quae omnes non secus, ac urbani, variis animorum motibus, agitationibusque patent cum hoc discrimine: quod Urbanorum hominum adfectiones sint magis turbidae, ac vehementes; Rusticorum lenes, et temperatae. Est in agris nostris παθος, est amor, et amiticia, desiderium, spes, gaudium, odium, metus, tristitia, misericordia, aemulatio, et ira; immo adfectus cordis unicus facit aliquando poemation, quale est Cyclopis apud Theocritum Idyllio undecimo, Corydonis apud Virgilium Ecloga secunda. Magnas animorum perturbationes, impetus hominum efraenes, casus funestos, et immanitatem omnem ex otio vitae rusticae, sinuque beatissimae illius quietis penitus amandamus: tragicum est, atque eapropter impertinens, quando pastor ante fores adolescentis illius, a quo contemtus erat in amore, laqueo se perimit.³¹⁰Feliciores sunt primae Naturae filii; tam tristem eorum imaginem non sustinemus. Quod si argumentum fuerit Allegoricum, et audiantur Rurestres, qui de funeribus Regum, de bellis ciuium intestinis, et rebus eiusmodi, quae sublimiores sunt, inter se colloquuntur, haec ita temperare oportebit, ut tenuitatem vitae Rusticae non excedant. Sin vero in Eclogam persona illustrior, aut heroica inducitur, tacebitur nomen, et propria pastoris cuiuspiam adpellatione dissimulabitur; vauebitque Poeta diligenter, ne quid ille supra pastoris captum efferat.³¹¹Ita si fiat, licebit rem politicam, militarem, genethliacam, panegyricam, funebrem, et diuinam carmine rustico persequi. Denique quod optimum factu puto, ut praetereatur periculum simplicitatis violandae, quando eminentiori, ac ordinaria Rusticorum conditio ferat, mente, sermoneque loquendum est, detur haec loquendi persona Siluano, aut alteri minorum Deorum.³¹²Uniuersim, seu luculentum sit argumentum, sue veste hac rustica coopertum, valeat ista praeceptio: Breue esto Idyllion. Arduum enim, et periculo proximum est per plura versuum millia inoffenso pede exspatiari; simplicitas, et candor ille natiuus, ceteraeque virtutes, quas hic domesticas esse volumus, facili negotio offenduntur; propterea optimi quique Bucolicorum breues, et agresti more succincti esse videntur.

Ex hac mea doctrina forte non nemo reflectet oculos ad Virgilium, putabitque non leuis vitii a me coargui Poetam maximum, quod in Sileno suo, Pollione, et Gallo res quasdam misceat, quae maiorem eruditionem, et alteriorem Ecloga sensum habent; obiiciet mihi e Gallis Segraisium, et alios a rure, campoque huius Poeseos famosi nominis, quibus non aeque fuit piaculo paullum nobilitatis, spelndorisque Rustico carmini adspergere, ipsas adeo Deorum personas loquentes admittere. Credo ego hos neque ignorantia, neque incuria egisse contra indolem huius Poeticae. Virgilius quidem certe non sine licentia recessit a regula, quando ita praefatus est: Sicelides Musae paullo maiora canamus! non omnes arbusta iuuant, humilesque myricae. Non illico sunt culpandi, qui cetera sunt exemplares, si aliquando ignorantiam ruris in eruditionem urbanam videantur conuertisse; illi enim ista rerum varietate fastidium coluerunt declinare, insertisque non inepte rebus altioris ordinis lectorum complacentiam emereri; sequuti exemplum ducis Theocriti, cuius Idyllia non omnia sunt Rustica. Ego tamen malo in ingenuitate rustica persistere poetam bucolicum, quam relictis agris, et siluis as urbes, et scientias transferre pastores; aut quod idem est, rusticos ex urbibus accipere.

Hicego ne sine lege vagari debeam, potiores Rusticae Dictionis virtutes complectar definitis terminis, easque ordine numerorum pro meliori memoriae adiumento indicabo. Igitur I. Elcoga, quacunque Gentium lingua construatur. (Artem enim meam Poeticam non adstringo Latinitati.) Dictionem adfectat simplicem, et mundam, quae genuinam sermonis integritatem, puritatemque ostendat. Talis erit, si tam verba singula, quam eorum consociatio, et periodi sint ingenua, et sine fuco candida, sine ornamentis, sine studio placendi, sine pompa; sincera, amaena, ac prorsus natiua. Pastores Virgilii tam munde, pureque loquuntur sub umbra siluarum, quam Augustus in aula, et splendidissimi Latini in urbe: eadem enim fuit eorum lingua. Musa vero Theocriti rustica, et pastoralis, quamuis sententia Quintiliani non forum modo, verum etiam urbem reformidauerit, sincera tamen est, et iisdem plane virtutibus dotata. Quo loco sciendum est sermonem rusticum in Graecia diuersum fuisse ab urbano. Dorica dialecto usus est ille suis in Idylliis tamquam huic generi carminis inter ceteras maxime idonea, quam Pastorum primi, qui Dianae laudes versibus in Sicilia celebrauerant, adhibuisse decebantur. Ista sermonis varietas apud Latinos non inuenitur; unde Probus obseruat, Bucolica maiori negotio a Latinis scribi, quam a Graecis. – II. Metaphorae, Allegoriae, Similitudines, Comparationes, petantur a rebus agrestibus, praesertim si maior sit materia; tum etiam timor, et stupor aliquis congrue poterit addi, ut simplicitas hominum ruricolarum ex argumento eminentiori tanto luculentius adpareat. Ita catus ille Tityrus:

Quum autem de Deo suo sermonem instituit, qualem illius imaginem imprimit? non facit illum sublimem, non collocat in maiestate verenda, non tonat, non fulminat, non disiicit tempestas bellorum, sed: Ille meas errare boues, ut cernis, et ipsum ludere quae vellem calamo permisit agresti.³¹³Habent Pastores loquendi modos sibi duntaxat proprios; adcumulant plures similitudines, quum verba non suppetunt, quibus animi sui sensa videnda praestent: Nerine Galatea, thymo mihi dulcior Hyblae, candidior cygnis, hedera formosior alba!³¹⁴Interdum symmetriam carminum faciunt, qualis est in his.

III. Repetitionis Figuram in aliis Poeseos operibus versamus ad ornatum, vim, et adfectionem animorum aut mouendam, aut componendam; hic autem peruerso ordine ad maiorem simplicitatem, et negligentiam. Integrum etiam carmenIntercalarenon tantum licet, sed, si apte cadat, gratiam referet haud secus, ac istud: Incipe Maenalios mecum mea tibia versus! et: Ducite ab urbe domum mea carmina, ducite Daphnim.³¹⁶IV. Rusticis etiam Poetis potest esse solenne, α̉δυνατα, seu res illas, quae fieri nullo pacto possunt, coaceruare, iisque aliquid confirmare, aut negare. Quo in artificio, sicut ante traditum est de Similitudinibus, materiam dicendi mutuamur ab agris, siluis, et fluuiis. Nunquam redibunt flumina suos ad fontes, non viuent pisces sicco in littore; antra ferae, pecudes gramina, mergus aquas nunquam deuitabunt; apes mellis studium nunquam deferent, aut nidos columbae, coniugium turtur, praedam lupus, arbuta caprae; non possunt in vere tacere volucres, aestate cicadae, - -; sed prius haec, et similia euenisse videbimus, quam ut istud, vel illud fiat, aut non fiat.

Ita Tityrus, aut potius Virgilius suam erga Caesarem Augustum animi voluntatem, acceptique beneficii memoriam aeternam contestatur. At forte putandus est simplicitatem, et mentem rusticam excessisse, quando ad extremos Parthorum, Germanorumque fines, quos illi tunc temporis Tigrim, et Ararim habuerunt, ingenio, scientiaque sua procurrit? non poterant hoc ignorare rustici Italiae. Accedit, quod Eclogae huius argumentum sit allegoricum, in quo cum Poeta lateat sub persona Tityri, nonnihil eruditionis indulgere debemus. Haec fi non placeant, illud non potes non admittere, impossibilia, quod volebam, hoc etiam modo recte exprimi. – V. Utamur hic aliquando Perphrasi, et in locum verborum usitatorum adponamus signa quaedam naturalia, sed aeque rustica. De die in vesperam inclinante dixit Virgilius: Et iam summa procul villarum culmina fumant, maioresque cadunt altis de montibus umbrae. Aratra iugo referunt suspensa iuuenci, et sol crescentes decedens duplicat umbras. VI. Descriptiones, picturas, et icones nolo desiderari; si enim fontes, nemora, specus, umbrae, fistulae, pocula, oues, caprae, et aliae, quae Rusticorum sunt, suis in coloribus, et forma reddantur, mirifice amaena, gratiosaque accidunt. Apud Theocritum in Idyllio primo video poculum tam sincera, grataque forma propositum, ut saepe illud in manus accipere, versareque mihi placeat. Descriptio illius excurrit in plura verba, sed nullum inter ea mutum, et otiosum comperi; doque aliquando perquam faciliter Poetae Pastorali, ut ad fallendum tempus, quod in pascuis inter Pastores non solet esse maximi pretii, pluribus verbis, et coloribus liceat rem unam depingere. Idem illud poculum paucioribus lineis expressum contemplari possumus apud Latinum Bucolicum in Ecloga tertia. VII. Conueniunt aliquando Pastores forte, vel consilio, quos inter amor, aut odium excitatum est, et seu propter cantum, seu propter gregem, vel alterius rei caussa certamen verborum ineunt; praemium utrinque statuitur victori fistula, vel agnus, aut poculum, aut aliae ruris diuitiae; dimicatur carmine, et aenigmate; et alter alteri respondet sententiis aemulis, versibusque similis ita, ut par pari, aut etiam melius repositum videatur. Tum Iudex, qui mutua voluntate deligitur, sententiam pronunciat. ̉Αμοιβαιον est hoc carmen, quod Latinus sic expressit: Alternis dicetis, amant alterna Camoenae.

DeOrigine Poeseos Rusticae adeo multa, incertaque ferri video, ut nihil eorum adtingerem, nisi aliquam inde lucem, et utilitatem in rem meam redire putarem. Compendiariam eorum summam proponam non meis verbis. Sunt, qui a Lacedaemoniis Pastoribus Dianae primum dictum hoc carmen arbitrentur, cum eidem Deae propter bellum, quod toti Graeciae illo tempore Persae inferebant, exhiberi per virgines de more sacra non possent. Ferunt alii Orestem huius Carminis auctorem, quod per semet ipse, perque pastores Dianae decantauit; quo tempore de Scythia fugiens, et per Siciliam vagus cum amico Pylade, rapto Diuae simulacro, apud aras eiusdem Numinis per Iphigeniam a parricidio expiatus est. Alii Apollini Nomio, aut etiam Mercurio Pastoralibus Diis tribuunt, cum Admeti greges pascerent. Alii a Libero Nympharum, Satyrorum, et aliorum id genus Numinum principe, quibus rusticum imprimis carmen placet, inuentum dicunt. Alii institutum a Pane defendunt. Ita Scaliger, Le Brun, Le Yay, Sulzer, et similes. Ex tanta opinionum varietate multi colligunt extra controuersiam esse, inuentionem Carminis Rustici vel Arcadibus in Peloponeso, vel Siculis tribui debere. Mea sententia Carmen Pastorale, et Rusticum omnium aliorum debet esse antiquissimum: Rustica vita sunt prima in humano genere, unde nos omnes, summi, et infimi, continua propagatione descendimus. Patres illi nostri agrestes cantum, et modos didicisse mihi videntur tum ex impulsu naturae, munereque, tum ex auium modulatione, et fortuitis ventorum, arborumque sibilis; qui cum in pace, ac tranquillitate diuturna pauci immensas terrarum plagas possiderent, rerumque omnium, non modo quae necessariae, et utiles, sed etiam quae deliciosae sunt, adfluentia abundarent paruo suo labore, felicitate hac sua incitati Autoris sui beneficentissimi, et optimi laudes, suamque beatitudinem dulci in otio decantare occoepisse. Dubitare, si maxime velim, non possum, Musam hanc Rusticam prope ab exortu generis humani repetendam esse, fuisseque omna aetate multo ante Theocritum amores rusticorum, altercationes, narrationes, et Pastoralia carmina, rudiora quidem, qualia rerum omnium sunt initia, et incrementa. Nos, quia vetustioribus, et melioribus exemplis per iniquitatem temporis destituti sumus, patrem Poeseos Rusticae Theocritum nominamus eo plane iure, quo Aesopum Fabularum, Pindarum Lyrae, Homerum Epopoeiae; et statuimus tempus certum pro incerto.

In disciplinam Poeseos Rusticae plura documenta contulere magistri diligentissimi, sapientissimique Pope, Bateux, Fontenelle, Heinsius, Rapinus, Zernitz, Dusch, Genest, Fraguier, Heyne, Ramler, et Schlegel, Mendelsohn, Bodmer, Iacobi, Marmontel, Sulzer. – Ceterum non puto esse necessarium ulterius exaugere, onerareque dissertationem istam; quidquid enim vel illi praeceperunt, vel natura poeseos rusticae postulat, hactenus in compendio sum complexus. Iam si ad doctrinam istam accesserint poemata rustica scriptorum praeclarissimorum, non fieri omnino non potest, ut regulae illae clarius non elucescant, et gustus informatione ista politior non euadat.

Neminipotest esse ignotum Patriarchas Hebraeorum primis temporibus coluisse vitam pastoralem, seculique sui aurei felicitatem, ludos, nuptias, et funera cantu celebrasse, agrorum secessu ad meditandum carmen inuitante. Legimus in libro Iudicum morem increbuisse in Israel, seruatamque consuetudinem, ut post anni circulum conuenirent in unum filiae Israel poetriae, plangerentque filiam Iephte Galaaditae alternis versibus diebus quatuor.³¹⁷Hoc exemplo Hebraidum opinor Phoenissas, et Aegyptias mulieres Hebraeis confines Adonidem canere instituisse nobili bucolici carminis genere.³¹⁸Exceperunt veterem hunc vatum morem aliquanto post interuallo Dauid, Salomon, et Isaias cantores excellentissimi. Quid enim frequentius apud Dauidem, quam oues, et pascua? quid tenerius epicedio, quo Sauli Regi Dauid gener parentabit? quam molles in eo adfectus? quam decenter recurrit intercalaris versus?³¹⁹quid denique excellentius Salomonis epithalamio, cui titulus Canticum canticorum? quanta in eo vis, gratia, forma carminis pastoralis? qui loquuntur, upiliones sunt; pathemata, dicendi character, mira simplicitas, et candor: comparationes non nisi a rebus rusticis petitae. Laudant se amantes de forma, consuetudine inter poetas bucolicos recepta; sunt officia, sunt zelotypiae, sunt in amore vicissitudines, cuius vis tam indomita, quam mors; cuius aemulatio sicut infernus; cuius lampades lampades ignis flammarum mira energia describuntur. Totus operis ordo plane poeticus est.³²⁰Hoc viso permoti duo Germanorum poetae ad morem, et gustum Hebraeorum Eclogas condiderunt, Salomon Gesner in Abelis morte, Iac. Frid. Schmidz in pluribus exemplis;³²¹nam quae Cl. Breitenbauch composuit, non tam sunt Idyllia, qualia ego hic pertracto, quam descriptiones, et picturae ruris Iudaici, uti sunt pascua Mambre, mons Sinai, Carmelus, desertum Eliae, et similia.

Theocritusurbe Syracusanus inter suos gentiles princeps Poematis Rustici, et omnium, qui hoc in genere laudem abstulerunt, exemplum. Ab Hierone extremo Siciliae Tyranno, quod nullum carminis sui pretium acceperit, conuersus ad Ptolomaeum Philadelphum Aegytpi regem amicitiam, et familiaritatem reperit. Idyllia ab illo restant ter dena; sed si ex doctrina nostra sit censendum, sedecim duntaxat dicemus esse Rustica: cetera enim excessere humilitatem agrorum. Non fallit M. Manilius Lib. II. Astron, Pecorum ritus, et Pana sonantem in calamos Sicula memorat tellure creatus, nec siluis siluestre canit, perque horrida motus rura ferit dulces, Musamque inducit in auras. Reapse enim suis in versibus velut in tabella expressit naturam ruris, atque indolem simplicem, sinceram, candidam, et amabilem; ac tametsi non omnes eius iconismi sapiant huius aetatis Gustui, siue quod aliquando turpitudinem redoleant, siue quod agros relinquant; sunt tamen plerumque amaenissimi, et roscidis fructibus aspectu, saporeque similes. Seu ludat ad ripas Anapi, seu moduletur in vallibus Eloriis, semper ille mihi, dum mundus est sermo, cum voluptate audietur. Simplicitas prudens, adfectus teneri, narrationes breues, versus fluidi, sermo purus, oratio tota natiua, suauis, et in suo genere admirabilis; vere dici potest, multos, qui Theocritum imitari studuerunt, aut defecisse, aut eum descripsisse. Laqueo periit, si habenda fides est Ouidio in Ibim furenti. – Necesse iam est, ut hos suauissimi Poetae characteres in exemplis exploremus. At quale potissimum indicabo? – Illud de Piscatoribus est insigne. – Alterum, cui nomen Bucoliastae, magis varium, et a Virgilio felici imitatione configuratum. Contendunt inter se pastor Menalcas, et Daphnis bubulcus iudice delecto Caprario; praemium victoriae deponunt suas fistulas; amaenissima concertatio. Caprarius Daphnidi victoriam adiudicat. – Aut vero Cyclopis carmen numeris omnibus absolutum audiamus; desunt mihi verba, quibus illius praestantiam adaequari putem. Non erit abs re, si deinde in contentionem adducamus Eclogam secundam Virgilii, et eiusdem Polyphemi Cyclopis sermonem ex Libro decimo tertio Metamorphosein Ouidii. – Editores, aut commentatores praecipui sunt Stephanus, Scaliger, Casaubonus, Warton, Barnes, Reiske, Valkenaer, Harles.

Moschusaetate posterior pariter Syracusanus Ptolomaei Philometoris temporibus floruit; Rusticae Poeseos simplicitati artem, et culturam politiorem addidit: pulcer, et venustus. Certe in octo illis Idylliis, quae nomen auctoris praeferunt, plus Eclogae, seu delectus deprehendimus. Pastores apud eum pauci, allegoriae ingeniosae, narrationes floridae, panegyrici elaborati, fontes artificiosi, siluae hortis similes, -. Unde fatendum est, ingenuum ruris candorem, qui est anima huius carminis, de industria vitiatum esse. Nihil praestabilius Europa.

BionSmyrnaeus Moscho aequalis Poema Pastoritium maioribus elegantiis condecorare voluit: adparet cultus, et studium placendi supra modum. Praecipuum illius Idyllion est Epitaphium Adonidis, ingeniosum, argutum, ludibundum; quod iam parte secunda Doctrinae Boni GUstus castigaui. Adonis ille, quiscunque fuit, Veneris amor in venatione ab apro percussus interiit; cuius honori instituta sunt festa funebria per Asiam, Aegyptum, et Graeciam: repraesentabatur Adonis in feretro tamquam eo die mortuus, et multis undique lacrimis deflebatur.³²²Nullus dubito Elegiam hanc Bucolicam a Bione constructam, ut in ista comploratione anniuersaria decantaretur. Ego de toto hoc Iessu quinque Imagines breuiter efformabo. Prima montes exhibet, in quibus iacet Adonis femur dente percussus. Cruor ater manat per carnem niueam, torpent oculi, et rosa labrorum fugit; spirat adhuc tenuiter, sed iam iam una cum osculo Veneris moriturus. Circa illum plorant Nymphae Oreades, ululant canes. In secunda acri convulsa Venus errat per saltus solutis capillis, et nudis pedibus; sacrum eius sanguinem carpunt rubi audaces, et quacunque fertur, acuta voce eiulans puerum, maritumque suum inclamat. In Imagine tertia commiseratio est rerum inanimatarum: Montes omnes, et quercus cum luctu, gemituque queruntur Adonidem; Adonidem Echo repetit, deplorant fontes, lacrimantur fluuii: flores ipsi prae doloris vehementia rubefiunt. Imago quarta proponit Venerem lamentantem. Illa ut videt sanguinem purpureum, vulnusque marcescentis pueri, heu quid agat? Nihil hoc adfectu, et spectaculo miserabilius reperi. Adest morienti, et vitam sibi carissimam necquidquam remorari conatur. Mane Adoni, mane, ut te postremum amplectar, et labra labris misceam! Expergiscere paulisper, et dum adhuc viuis! osculum, da illud unicum; et spiritus ille tuus, tua illa anima in os meum, et iecur defluat. Ah infelix, tu me fugis? Fugis Adoni; vadis ad Acherontem, ad tristem, et immitem Regem. Ego vero misera viuo; Dea sum, nec possum persequi. Accipe Proserpina virum meum! tu me potentior es; ad te, quidquid est pulcrum, tandem deuoluitur. Moreris ergo desideratissime? Me miseram! Venus est vidua, inanes sunt Amores. Tecum una iam cestus periit. Quid tibi nunc, temerarie, venatio? Pulcer eras, quid ita cum feris ausus es congredi? – Denique post sermonem Poetae lectissimum adsunt Amores cum ploratu, capillos tonsi, hic sagittas, ille arcum calcat, alius frangit pharetram, alius soluit a calceis pedes Adonidis, alter aquam adportat, alter corpus abluit, et unus alis suis refrigerat. Adest Hymenaeus, sed quam tristi cum voce; extinxit facem, expanditque coronam nuptialem; adsunt Charites, et de funesto pulcerrimi casu quam acerbe gemunt! Parxae ipsae deplorant Adonidem, reuocantque cantu lugubri. Sed ille non audit: dura est Proserpina, etiamsi audiat, statutum est non remitti.³²³Si characteres horum Graeciae triumuirorum inter se conferamus, sentio meo quoque Gustu verum esse, quod Bateux optimi sensus auctor adnotauit: A Theocrito Naturam exhiberi simplicem, et aliquando negligentem; eandem a Moscho artificiose ornari; a Bione maxima elegantia conuestiri. Idyllia enim Theocriti consistunt in pratis, et siluis; Moschus pro suis urbem delegit; Bioni fere theatrum placuit: quis horum optimus? ex indole Poeseos Rusticae licebit existimare. Nihil huc addam, nisi quod Lectores meos monitos velim, in tribus his Poetis tres esse formas, classesque Bucolici Carminis.

P. Virgilius Maronotum se fecit in urbe per suas Eclogas: nam ut primum recitatae, vulgataeque fuerunt, eam auctori suo famam peperere, quam nulla consequentium temporum aetas diminuit; iam tum peritissimis rerum aestimatoribus Latini Carminis princeps est habitus. Scripsit Eclogas decem, quarum septem tantum sunt Bucolicae; quae profecto spirant molle nescio quid, et facetum, quod Camoenae ipsae ruris praesides Virgilio videntur annuisse;³²⁴dictio tam elegans, et Latinitatis tam exquisitae, ut neque urbis, neque aulae ipsius iudicium reformidet. Theocritum suscepit imitandum; uter alteri praestet? saepe agitatum video. Scaligeri sensum probare non possum;³²⁵adferam meliorem differentiam. Theocritus est prototypon, et exemplar: Virgilius imitator, et ectypon; hic illum ducem sequi voluit, qui si caret inuentionis laude, in hoc felix, et gloriosus euasit, quod ad exemplar suum accesserit.³²⁶Theocritus rus, et mapalia suis in Idyllis, quae vere sunt rustica, numquam deserit, inde pastores euocat; qui seu canant amores, seu iurgia misceant, seu aliis de rebus loquantur, mores, et characteres omnino simplices, agrestesque gerunt. Virgilii Pastores sunt doctiores; et aliqui non ignari Geographiae, Historiae, Philosophiae Epicuraaeae, Platonicaeque. Theocritus est sine fuco, natiuus, et candidus; Virgilius politior, et nonnihil nobilis. Idyllia Theocriti sunt rustica, tenera, graciosa; Eclogae Virgilii minus negligentiae praeferunt. Ceterum quidquid diuersitatis apud eos occurrit, totum illud enascitur e discrimine temporis, regionis, personarum, morum, linguae, et sermonis. Si quales Theocritus, tales etiam Virgilius personas induceret, adeo, ut quod has, illas quoque decere dici posset; si non alia tempora, non alios mores in unius, quam in alterius carminibus considerare oporteret; si eadem linguae sub quopiam, qui acri iudicio, gustuque dedicato praeditus esset, Palaemone optime inter se committi possent. Cum vero nihil personae, quas induxerunt; nihil tempora, quibus vixerunt; nihil linguae, quibus usi sunt, commune inter se habeant, restat quaerere: uter magis verosimiliter naturam ruris simplicem, et ia certo est, effinxerit? certet hic mea pace Seruius, Iouianus Pontanus, Modicius, Le Brun, Heinsius, La Cerda, Drydenius, et cetera turba pugnantium; ego, si quaestioni propositae presse, et sine ambagibus respondere debeo, profiteri non verebor: Theocritum in Idylliis tantum esse Virgilio superiorem, quantum Virgilius in Georgicis excellit Hesiodum. Quod ad Dictionem adtinet: si stylo simplici, ac ruris proprio rusticam indolem, atque vitam propius adtigisse Theocritus visus est, quam Virgilius, hoc Graecae linguae ingenio debuit, quae Latina ditior suas tam ruri, quam urbi opes adcommodat. Virgilius ex antiqua aetate unus est instar omnium hoc in argumento, quia nemo est post illum inuentus, qui praeclarum sibi nomen meruerit.Marcus Aurelius Olympius Nemesianus, et Titus Iulius Calpurnius, vel ut alii scribunt, Calphurnius Siculus temporibus Numeriani, et Diocletiani Caesarum scripserunt Eclogas, in quibus ersi munda sit dictio, et non ingratae imagines, Musam tamen Rusticam, animamque huius Poeseos frustra requiras. Cum his duobus interiisse videri potest Carmen Bucolicum; nam quae Ausonius habet Edyllia, ut apud eum nominantur, et Eclogarium, non sunt pastoralia, non agrestia.

Posteaquam Itali Litteras e ruinis antiquis in citam reuocare coeperunt, inuenti sunt nonnulli, qui in Poesim Rusticam oculos, animosque aduerterunt. AnteFranciscum Petrarchumvirum immortalem, et in litteratura noua antistitem admirandum neminem nominabo; post illum in latinis Idylliis eminueruntIoannes Bapt. Spagnolia patriaMantuanus,³²⁷ Iacobus Sannazarius,³²⁸ Ioan. Bapt. Gyraldus,³²⁹ Bernardinus Rota,³³⁰ et Hieronymus Vida.³³¹ Torquatum Tassum, qui raro exemplo poesim istam patrio sermone coluit in Amynta, suma laude prosequitur Alexander Pope;³³²nec immerito: est enim cumprimis natiuus. Itali nouum quemdam characterem intulerunt in eclogas; potissimum enim ingeniosa, argutaque sunt eorum poemata rurestria, lusu verborum, sententiarumque, et maiori, quam illa Moschi, et Bionis siue mollitudine, siue amaenitate, siue ornatu referta. Licebit mihi proferre, quod politus in Anglia scriptor, atque artifex ausus est suo e sensu adnotare: nulla re magis, quam frequenti lectione Poetarum Italorum deprauari gustum. Quod in Poesi Rustica verum esse ego quoque sentio; et si aliquis quaerat, unde tanti colores, splendoresque in pastoralibus eorum? facile inueniam fidem dicendo: hanc eorum formam ex indole, et sermone nationis esse prognatam.Guidibaldus Buonarelli,³³³ Antonius Ongaro,³³⁴ Ioan. Bapt. Guarini,³³⁵ Ioan. Bapt. Marini,³³⁶ Caesar Cremonino,³³⁷ Franciscus Bracciolini,³³⁸ Nic. Parth. Gianetasius,³³⁹ Balthasar Papadia,³⁴⁰ P. Bertola,³⁴¹etAbb. Vicini³⁴²ad haec usque tempora celebrantur. Omnes enumerari non possunt; locus enim, et regio Poeseos Pastoralis est Italia, habetque peculiarem Arcadum Societatem; de qua si pronuncuauero, quod meretur: nomine magis, quam re ipsa valere; an iniquus vicebor?

Singularia Hispanorum Pastoralia sparsa reperiuntur non paruo numero in scriptis Boscani, Carcilassi, et Mendozae. Praeter illos in specie sunt scriptores BucolicorumPetrus de Padilla, PrincepsFranciscus de Esquilace, Petrus Soto de Roxas, Lopez de Vegaiterum, iterumque cognominandus,³⁴³ Franc. Queuedo de Villegas, Georgius de Montemayor,³⁴⁴ Caspar Gil Polo,³⁴⁵ Ceruantesfamosissimus,³⁴⁶ Ioannes de la Enzina, Franciscus Saa de Miranda, et mihi nouissimusVincentius Garcia de la Huerta, cuius Alcion, et Glaucus magnis laudibus efferuntur ab anno 1760. Nomina eorum, qui postremis his annis theatrum orbis eruditioris ingrediuntur, discenda sunt ex scriptis Periodicis.

In Anglia reperio Poetas Bucolicos praecipuis in hac arte pares.Edmundus Spensersententia Popii principe loco ponitur;³⁴⁷ Philippus Sidneyante illum ex gustu Italorum condidit Arcadiam;Wilhelmus Brownepriore seculi in historia Mirinae repraesentauit res, et statum Britanniae temporis illius, nomenque indidit: Pastorale Britanniae. Praeterea reliquit septem Idyllia.Ioannes Gayplura in hoc argumento opera produxit, quae sunt: Deliciae Ruris, Hebdomas Pastorum, Natiuitas Pastoris, aliaeque Parodiae, Dione Tragoedia pastoralis etc.Alexander Popemihi semper cum laude dicendus.Ambrosius PhilippsTheocriti simplicitatem saepe feliciter adsequutus dicitur;Maria Montagueurbanior est in Eclogis;Alanus Ramseysimplici, veraque cordis, ac sensuum teneritudine se distinxit in eo praesertim dramate pastoritio, cui nomen Teneritudo Pastoris, seu Rogerius, et Pattie;Wilhelmus CollinsEclogas Orientales, seu Persicas construxit, quarum scena est in Persia, sermones autem, coloresque ex Europa; summam in iis amaenitatem, et gratiam inuenit Cl. Nuscheler, ac in linguam Germanicam conuertit anno 1770 Tiguri. Aut superiores, aut certe pares sunt orientales Eclogae Cl.Irwin; cum enim ille ipse Arabiam, Aegyptumque peruagatus sit, Idyllia sua ad ingenium earum regionum scitissime adcomodare nouit anno 1780. Non praeteriboVilhelmum Shenstone, Cuningham, Georgium Smith, Vilh. Richardsonaetatis nostrae pastores poeticos. 178

Apud GallosHonoratus de BeuilMarchio de Racan priore seculo restituit honorem, et sanitatem Bucolicis, quamPetrus Ronsarddecimo quinto rustica sua lingua, maloque gustu corrupit, nec dubitauit Henricum III Regem, ac Regina tamquam pastores in colloquium inducere.Ioan. Reginaldus de SegraisFontanae, Boilauiique sensu inter omnes primas habere dignus est;Antonius GodeauEpiscopus pastorale suum munus etiam in Eclogis exequutus est;Antonia Deshoulierenatali stirpe de la Garde mollis est, ac Aesthetica mulier, tristisque humoris; unda nata est uniformitas in eius Idylliis cum maxima Elegiae voce coniuncta. Conqueritur de miserrima hominum conditione, eamque forte bestiarum, ac rerum inanimatarum longe inferiorem apud se esse fatetur.Renatus Rapinus, etIacobus Vanieriusin Eclogis Latinis nulli cedunt.Bernardus de Fontenelle, Masson de Pezay, Leonard, Berquin- - in partem laudis poeticae sunt vocandi. Anonymus anno 1766 multae phantasiae artificium produxit sub titulo: Amor Paliridis (Paliris) et Disphes, plenum illecebrosis imaginibus. Venus suum in amanda Dirphe corriualem Paliridem de vita suffert, ac rursum reuocat. Interpretatio huius operis data est Bernae.

Apud GermanosSalomon Gesnerest Theocritus, pari cum hoc dulcedine, amaenitate, et natura originali; pastoralia multa construxit, viditque varias in linguas communicata. Quem deinde dicam? adeo copiosi sunt hoc seculo enati, ut nesciam, unde mihi inchoandum, et qui praecipua laude commendandi sint? – Adscribam promiscue nomina.Christianus Gellert, Ioan. Christo. Rost, Ioach. Christ. Blum, Ioan. Vilh. Lud. Gleim, Car. Christ. Gärtner, Christ. Ewald. Kleist, Conr. Arnoldus, et Iac. Frid. Schmidt, Ioa. Geor. Iacobi, Ern. Theod. Ioan. Brückner, Ioan. Wil. Gerstenberg, Andr. Grader, Krauseneck, Frid. Müller, Ioa. Hen. Voss, Frid. Aug. Clem. Werthes, Ioa. Theph. Willamow, Ioa. Nic. Götz, Christia. Wernicke, Ioa. Wolf. Göthe, - - -. Videatur collectio Idylliorum Germanicorum, quam industriose fecit Cl. Schmidt.³⁴⁸

Pro Germania Inferiori seruientDeliciae Poetarum Belgicorumanno 1614 per IV Tomos editae. Moderna eorum Litteratura perenda erit ex Bibliotheca Poetica, quam in Hollandia magno laboris, aerisque impendio adornari lego.VanGönsa scriptis periodicis clarus magnam laudem emeruit, quod Gustum suae gentis ad culturam, et sinceritatem castigare sit enisus.

DeDanis, etSuecis, atqueIslandiisaudiri debent Scriptores, qui deScaldisdocumenta, librosqe ediderunt;³⁴⁹Scaldorum enim nomine veniunt populi Septemtrionales. Praeterea pro singulis istis nationibus numeramus auctores, qui nobis notitiam de poesi huius seculi uberiorem impertiri possunt. Uniuersim a me sit dictum, regiones horum populorum inclementiores esse, quam ut amaenitati, gratiisque Poeseos pastoralis indulgere possint; quae videtur esse causa, quod rara istius poematis exempla nobis reliquerint.

Polonosqui hac etiam in materia nosse cupit, adeat Cl.Trotzii Bibliothecam Poetarum Polonorum, et Cl. Ianoczkium de Polonia Literata nostri temporis. Habeo Poemata Pastoralia Poetarum Polonorum ex Bibliotheca Zalusciana edita Altenburgi anno 1779 cum praefatione Boehmii -; quae anno eodem in sermonem patrium translata sunt. ApudRussosusque ad annum 1781 frustra quaesiui Eclogas.

Arabia, Persia, et Turcia, qua parte sunt feliciores, sua e natura forent praeprimis opportunae Poesi Rusticae, si tam pulcra, beataque essent incolarum ingenia, animique, quam secunda est soli, coelique indoles.

Domi nostrae in Hungaria legi iam innumera Idyllia, Eclogas, et Dramata Pastoralia, nationali, latinaque eloquutione constructa artificia, quorum pars maxima allegoriam habet, ut festiuitati temporum, laudibusque virorum illustrium tanto magis inseruiat, placeatque, quanto minus vult videri blanda, et complacentiae ambitiosa. Nihil unquam amaenius, nihil elegantius, nihil denique, quod virtutibus Bucolicis ornatius esset, datum est mihi legere, ac quod mihi carissimus, sed iam modo Musis quoque patriis deplorandusFranciscus Faludicomposuit. Ille enim a natura felicissime praeparatus et Poesim, et sermonem patrium in potestate habuit, gustuque fuit nobili, delicato, et propemodum perfectissimo. Quidquid ille scripsit, scripsit autem non pauca, quamquam meo desiderio longe pauciora, moralia, et poetica, sacra, et profana, purissimo sensu, saporeque gustuosissimo scripsit. Hic est, quem ego plurium annorum consuetudine, usuque familiari perspexi, penitusque recognoui; hic sumus e nobis est, in quo consederunt Gratiae, cuius ex ore loquutae sunt Musae Hungaricae, quemque ego in puritate, sinceritateque Gustus omnium aetatum, gentiumque gustui opponere audeo. Utinam quae illa carmina concinnauit auro, cedroque, et immortalitate dignissima in unum collecta teneremus! Natus est equestri ordine in Németh Ujuár Comitatus Castri Ferrei municipio anno 1704 calendis Aprilibus. Aetate iuuenta ingressus est Societatem Iesu, in qua discendo, docendoque Scientias multiplices dignus erat habitus, qui Romam, ut Poenitentiarium Nationis Hungaricae ageret, dimitteretur. Expletis annis octo rediuit in patriam, gessitque varia sui ordinis munera prudentia egregia. Inter sacrificandum, recitandumque Diuinum officium prae nimia cordis teneritudine, cui a minima etiam negligentia, incuriaque metuebat, magnis animi cruciatibus angebatur; ceterum quietus, ac placidus, mireque facilis, comis, facetus, et in sermone communi eleganter venustus, natura virtuteque iucundus, et candidus, qui nihil magis, quam offensionem hominum, praecauere studuit, neque unquam de altero male loqui, audireque sustinuit: domi, forisque carus, et spectatus. Cessit e vita in oppido Rohoncz anno 1779 die 15 Cal. Ianuarias.