Magyar írók levelezése
Elektronikus kritikai kiadás

Mandato Celsitudinis Vestrae ad me ddo 20 Febr. a. c. Benigne^*dimisso, atque ob Patrenam in me Fiduciam aeterna, eaque tenerrima gratitudine mihi recolendo humillime obsecutus, de Collectione Hymnorum Ecclesiasticorum in usus Fidelium Catholicorum idiomate Hungarico elucubratorum per Gabrielem Nagy et Bernardum Jéger Civitatis Pestiensis in suburbio Josephino incolas digesta, sequentes reflexiones cum plenissima opiniorum mearum sapientissimo Celsitudinis Vestrae submissione depromere praesumo.

I. Collectio haec ex antiquis Canticis, per varios Cantores in fronte operis nominatos concinnatis compilata est. Plurima nomine cujuspiam Psalmi aut Hymni, ab Ecclesia in Officio Divino praescripti, fere perperam inscribuntur, velut horum versiones: reliqua instar originalium considerari possunt. Sed tam haec, quam priora, nihil minus profecto, quam ad imprimenda mentibus fidelium religiosa de veritatibus fidei ac morum sensa, aut ad excitandum in animis ipsorum pietatem idonea esse, manifestum fit ex sequentibus, quas humillime substerno, reflexionibus.

1.) Enunciationes, ex quibus strophulae horum canticorum consurgunt, saepe ne quidem ad leges Logices ad integritatem sermonis humani necessarias, multo vero secius ad regulas Grammatices et Syntaxeos exactae, versificationis legi, certum syllabarum numerum postulanti, aut homoeoteleuto, seu ita dictae cadentiae, ita subjugantur, ut crebro omni sensu careant, creberrime fluctuantem solum vixque divinabilem reddant. Sed gravi huic incommodo ne quidem occurri potest, utprimum melodiae in se brevi, adeo que ex semicadentiis rhytmi musici multo adhuc brevioribus constanti, dictiones quamcunque leviter ligatae accomodandae sunt. Lingua Hungarica breves versiculos non facile fert, quia longis vocibus abundat: Musicorum vero irrefragabilis lex est, ut textus metricus cantui destinandus prius elaboretur, atque tum demum tonis musicis instruatur, juxta illud axioma Italicum: prima la poesia, poi la musica. Obscurae porro dictiones, aut omni sensu carentes, praesertim si solitas etiam^* sermonis leges identidem infrigant, nullas^* enimvero in mente humana ideas gignere, nulla sensa fovere, nullus veritates firmare valent.

2.) Versiones Hymnorum Ecclesiae atque Psalmorum aut ad verbum factae, aut nimis liberae, tantum abest, ut sublimissima Ecclesiae aut Divini Vatis sensa, tenerrimosque pietatis affectus exprimant, quin potius, ut fieri semper adsolet, dum quamcunque dictionem in aliam linguam verbaliter traducimus, si non ridiculos, inanes profecto reddunt. Enorme praeterea horum veterum Canticorum per Cantores Hungaricos consarcinatorum vitium illud est, quod maxima ex parte historica, didactica, dogmatica, saepe etiam polemica sint, Canticorum scopus unicus est, ut sensa secundum notas fidei veritates in mentibus fidelium forment et roborent, atque ut pios affectus in animis eorum erga Mysteria et Opera Divina aliunde jam nota excitent. Canticum ex gr[aeco] quod omnes circumstantias Nativitatis Domini enarrat, nihil amplius agit, quam quod unicus imaginis, hoc Mysterium repraesentantis conspectus in homine rudi praestat: frigidam nimirum Mysterii admirationem, quae epici potius quam lyrici carminis materia est. Canticum de hoc Mysterio cetera notissimo agens, tunc solum fini suo satisfacit, si in canente aut auditore affectus gratitudinis et amoris erga Salvatorem, et alios similes, aut amorem paupertatis exemplo Jesuli, coelis terraeque Domini,^* excitet.

3.) Aesthetice, seu sensibiliter pulchrum excitandorum affectuum unicum medium esse, omnis vero pulchri fundamentum ab ordine repeti debere, Schola Boni Gustus et docet et demostrat. Atqui versiculi, ex quibus Cantica Hungarica veterum Cantorum conflantur, omni prorsus metro, poëtici nimirum sermonis ordine carent; unde secundum melodias ad tactum, seu ordinem musices exactas ne quidem cani possunt, quin syllabae breves identidem prolongentur, longae vero corripiantur; quod cantum ridiculum reddit. Ipsa homoeoteleotu, quae ad distingendis Musices cadentias et semicadentias, ex quibus rhytmi musici conflantur, magnopere idonea sunt, in his veterum Cantorum opellis adeo irregularia, vaga, aut debilia sunt, ut gravi huic muneri respondere nequeant.

Uberioris horum inspectionis gratia, Analysum aliquot Speciminumex hac collectione excerptorum sub ./˙humillime adnectere praesumo, additis ubique versionibus^* latinis, ut eo commodius trutinari^* digiditorique^* possint.

II. Melodiae veterum Canticorum in hac Collectione congesturum,^* aut e melodiis saltui destinatis, cantilenis item mundanis varie detortis, et ipsa ordine musico spoliatis, aut ex inordinatis illis, auresque ferientibus tonorum, potissimum minorum transmeatibus, per Cantores varie consarcinatis consistunt, qui tactu aut quovis alio rhytmico ordine adeo carent, ut ne quidem melodiae nomen mercantur.^* Si huic vitio stentorius Cantorum in Ecclesia clamor addatur, mirari vix licebit, hodiernos fideles in bonis artibus magis versatos, ab illis devotionibus publicis, ubi Cantores nec musices, nec cantus probe periti interveniunt, deterreri, aut in exercitis pietatis suae nimiopere turbari. Sed haec utpote ad decentiam, et dignitatem publici Cultus Divini magnopere pertinentia,^* clariorem tantisper deductionem postulare videnttur.

De ortu et majestate^* Cantus Choralis seu Gregoriani, in Cathedralibus Ecclesiis vigentis,^* quem Itali Cantum firmum nominant, aliquantum fusius agitur in Dissertationibus Ecclesiasticis^* Veszprémiensibus Tomulo I. anni 1820. pag. 154. ubi inter reliqua jure adseritur: „characterem Cantus firmi imprimis simplicitatem esse, quae principibus tonis contenta, cujusvis generis ornamentum fugit; deinde lentummelodiaemotum, qui eliciendae ac nutriendae illi venustati, quam Aesthetica nomine solemnis insignit, aptissimus est; foveri^* praeterea, vi harum proprietatum, et teneros pietatis affectus, et devotas de mysteriis religionis cogitationes; vimque, quam hae proprietates in animos humanos exerunt, nulla alia ratione ita hebetari, quam festinatione canentium, aut intempestivis organi decorationibus, cujus unicum munus est, ut tonorum transmeationes, quae frequentissimae sunt, sollicite praeparet; aestheticam denique cantus firmi energiam per id, quod Romae, imo in quibusdam etiam Hungariae Cathedralibus, praesertim Hebdomada sancta, ad tactum redigatur, et harmonico reliquarum vocum humanarum comitatu, unico Violone tonum sustinente, insternatur, roborari potius, quam enervari.”

Sed cantus iste, majestatis plenus, qui primis Ecclesiae temporibus, ex antiquis Graecorum modis musicis natus, a Guidona d’ Arezzo Benedictino Seculo XI. systemate musico instructus, a Joanne de Muris, Canonico et Doctore Parisiensi Seculo XIV. limatus, ac tandem a Gregorio Summo Pontifice in ordinem redactus, typis editus, et in Officio Divino praescriptus fuit, cantus, inquamste^* varias easque graves posteriori aevo vicissitudines subiit. Partim ex inepta firmi hujus Cantus tractatione, partim vero et cumprimis ex imperita, et informi ejusdem imitatione arbitror ortas fuisse tam melodias Calvinianorum, Psalmis primum in Galliis, deinde in Germania, ac tandem in Hungaria suppositas, quam etiam illas, quibus Cantores Catholici^* dudum utebantur, et quarum magna pars organistis Hungaricis hodieque familiaris est.

Successu temporis aliquot Hymni Ecclesiae cum aliis cantilenis piis et probe elaboratis inserti sunt variis libris Latinis precatoriis, inter quos vetus Officium Rakotzianum quoad praesentem quaestionem maxima adtentione dignum est. Verum vitio temporum,^* debita cognitione musices, praeprimis ad conservandam et promovendam publico^* Cultus Divini majestatem accomodatioris destitatorum accidit, ut Studiosa juventus melodias mundanas, saepe etiam choraicas advoceretur, atque ad cantandos juxta easdem Hymnus Ecclesiae, ac reliquos libris precatoriis insertos manuduceretur; neglectis^* Cantus firmi, ab Ecclesia praescripti aut aliis decentionibus^* melodiis. Et quanta tamen majestas, quam festiva solemnitas inest melodiae, ut unicam pro plurimis adducam, Hymni illius Ecclesiastici Pange lingua gloriosi, vere sublimis! Atqui sicut haec una cum melodia Hymni Ambrosiani Te Deum laudamus, et pluribus aliis, ubique jam notu est; ita profecto reliquas etiam Ecclesiae melodias in Hymnis Ejusdem retinere, juventutemque scholasticam edocere, et facile et satius fuisset, quam ad mundanas confugere.

Cantores demum Hungari, quibus hae melodiae inde a puero, dum publicas scholas frequentarent, familiares erant, nihil mirum, quod bona fide freti, zeloque poetatis impulsi, versioni memoratarum cantilenarum, ac tandem Hymnorum Ecclesiae ita sese accinxerint, ut eundem prorsus et versiculorum et syllabarum, ex quibus hi constunt, numerum cum aperto metri, idiomatis, et ipsius sensus dispendis^* retineant, quo melodias sibi dudum notas et gratas suis etiam opellis vernaculis substernere possint.

Istud porro eo etiam ardentius consecrati sunt,^* quod novas melodias a se male^* consarcinatas opaco applausas,^* suor cessaque carere frequenter viderunt.^*

III. Verum, etiamsi praesens Hymnorum Collectio vitiis mox adductis non laboraret, editio tamen ejusdem suaderi ob vitia […]^* nullatenus posset.

1.)Imprimis enim Collectio haec praetensum scopum fovendae fidelium Catholicorum pietatis jam ipsa sua mole eludit. Pars ejus secunda, quam coram oculis solam^* habes, typis edita, minimum 50. phileras efficeret: ejus igitur pretium majus foret, quam ut a maxima fidelium parte dependi possit.

2.)Continet deinde haec Collectio praeter farraginem Cantilenarum, partim ad publicum Cultum, partim ad devotionem domesticam confovendam destinatarum:

a)Lytanias Laurentanas, de Passione Dominis, de omnibus Sanctis, de Spiritu Sancto, de SS. Trinitate, de SS. Nomine Jesu, de venerabili Altaris Sacramento, cum variis Precibus.

b)Vesperas Latinas pro fastis mobilibus et quibusdam immobilibus per decursum anni a pag. 112. usque ad pag. 185.

c)Passionem secundum Matthaeum pag. 449. et secundum Joannem pag. 476.

d)Lamentationes pag. 462. et seq. usque ad pag. 492.

e)Ordinem denique Exequiarum tam pro adultis quam pro parvulis, idiomate Latino.

Tot porro et tam amplae^* materiae, huc in unum congestae, humillima opinione mea commodius utiliusque manent ita separatim,^* ut hactenus erant. Preces profecto et Lytantiae optimum in libris precatoriis locum habent, quibus adjungi etiam possunt selectiones et^* notis musicis, unicam vocem humanam indicantibus, quae […] Cantilen[…]^* ad pietatem tantum domesticam […]^* pertinent. Vesperae Latinae in usum Cantorum Cantionali e selectis et probe correctis canticis adornando commodius subjunguntur. Passiones et Lamentationes ad peculiarem Librum pertinerent, qualis sub nomine Hebdomade Sanctae in pluribus linguis jam prostat. Denique Ordo Exequiarum ad Rituale relegandus^* esse videtur, quod civis Cantori praesto est.

Celsissime Princeps! Postquam^* ex momentis quoad Cantica Hungarica in presenti Collectione congesta hucusque adductis, humillima opinione mea satis manifeste sequitur, hujusmodi monumenta Antiquitatis, piae quidem, et eo fortassis unico excepto, quod elucubrationem hymnorum hungaricorum ad publicum^* cultum divinum spectantium, cantoribus in arte poëtica et musica aeque ac in Theologia^* peregrinis reliquerit, nihil minus quam culpabilis, judicio tamen in discernendis talia inquam Antiquitatis monumente,^* quae ad decentiam et dignitatem cultus divini spectant, sanis exercitato indubiae carentis, AA. LL. elucubrationibus,^* aeternam potius obliterationem, quam novam, eamque sub Auspiciis Supremi Patriae nostrae Praesulis vulgationem postulare: Benigna^* Celsitudinis Vestrae Benevolentia, qua omnia,^* quae ad promovendam Dei Gloriam et spiritualim Fidelium aedificationem pertinent, Paterne complecitur, mihi vero, ut reflexiones meas in quavis consideratione depromerem, indulgere dignata est. vehementer me animat, ut observationibus humillime praemissis sequentes quoque subjungere praesumam.

Optandum nimirum foret, ut elucubratio Canticorum Ecclesiasticoum ad SS. Missae Sacrificium et reliquum Dei Cultum publicum^* spectantium viris Ecclesiasticis committatur, qui in arte poëtica et musica satis versati sint, et vernaculum idioma tam exacte calleant, ut in hac Fidei Catholicae Mysteria et morum regulas, ac cumprimis sublimes illas ideas, tenerrimosque affectus, quibus Hymni Ecclesiae Catholicae abundant, fideliter, clare, simulque metrice reddere noverint, devitata prudenter quavis verbali versione, aut praepostera illa traducendi methodo, cui genus metri, et numerum versuum ac syllabarum in gratiam melodiae praexistentis^* ad amussim retinere, princeps gloria est. Cantica per hos elucubrata, et per debitam Censuram ratihabita, tradenda demum essent probationis Musices Magistris, qui compositionis artem callent, ut affectus in Canticis dominantes adminiculo ipsius Musices eo certius^* eliciantur, confoveanturque Veszprémienses Dissert[ationes] Ecclesiasticarum Auctores tria jam Cantica Hungarica instar exemplarium ediderunt, ut adtentionem Curatorum ad hanc divini Cultus partem cum fructu defigant. Melodiam et musicam fini cujusvis cantici non minus, quam legibus artis presse respondentem addidit Josephus Sailler, Cathedralis Ecclesiae Strigoniensis Chori musici Director, versatissimus in arte suae, et cumprimis in stylo Ecclesiastico Magister. Viris Ecclesiasticis Cantica pro publico Cultu divino adornaturis commendari satis non possunt ea, quae Analyticae Institutionum Linguae Hung[aricae] Partis III. Sectione secundo Cap. XV. de metro pag. 627. et Cap. XVII. de variis versuum generibus pag. 696. ita proponuntur, ut doctrina de versibus condendis ex arte Musices illustretur, imo adminiculo notarum musicarum ipsi^* conspectui Lectoris substernatur. Agitur hic ubertim pag. 637. et 684. de duplici etiam Prosodia, Graecorum nimirum et Latinorum una, altera vero hodiernarum cultioris Europae gentium, quae posterior ad elucubrationem Canticorum Ecclesiasticorum et aptissima est et sufficis praesertim si versus debitis homoeteleotis distinguantur.

Ad id, quod dici amat, populum rudem a solitis suis cantilenis avocari novisque ac ad artem pressius exactis melodiis instrui non facile posse,^* experientia duplex respondet.

1.) In Mariae Nostre Parochiae Administrator Ordinis S. Pauli primi Eremitae, tum adhuc florentis, et Pater primi Eremitae, tum adhuc florentis, et Pater Organista, qui simul Novitios arte musica imbuere solebat,^* emendatis aut noviter elucubratis Canticis Ecclesiasticis melodias vere nitidas et faciles subdiderunt, puerosque ac puellulas in Scholio trivialibus ad eas debite cantandas manuduxerunt. Postquam^* Seniores plebis has saepius, primum domi, deinde in Ecclesia auditas levi negotio condidicissent,^* pia haec Cantica intra semialterum annum adeo communia evaserunt, ut domi et ruri in medio laborum ipsis cantilenis mundanis, prius^* canturi solitis substituerentur.

2.) De primo Cantico, quod Dissertationum Ecclesiasticarum Veszpremiensium Tomulo I. sub finem anni 1819 edito insertum est, hanc ddo. 5. Julii 1820. amicam, solatioque spirituali plenum relationem mihi fecit Remis D. Canonicus Joannes Horváth earundem Dissertationum Redactor: „Az első éneket Archidiaconátusomban a’ jelesebb helyekenn már közönségesen éneklik; leghathatósb előmozdítója gróf Niczky János Ő Nagysága, Berzencze’ ura volt, ki hatalmas Musicus lévén, a’ szomszéd Plébánosokot, ’s Mestereket arra megtanította.”

Verum quia novorum Canticorum introductio propter praejudicia plebis, quae res veteres, etiamsi vitiosas esse perspiciat, difficulter deserit, pedetentim tantum institui posse videtur; si verum est, quod Redactores Collectionis Hymnorum Pestienses in sua ad hanc Praefatione adseverant, Cantionalium nimirum pro Organistis ruralibus necessariorum pluriam^* esse; de nova Cantionalis editione cogitandum esse humillime arbitror. Tum vero relictis pro libris precatoriis omnibus iis canticis, quae ad privatam devotionem confovendam pertinent, illa solum pro publico cultu divino e numerosis unum idemque objectu varie nec satis digne tractantibus seligi, emendari, et cum notis musicis figuralibus^* in ordinem, quantum licet, metricum redactis, in Regia Typographia Budensi, ubi tales notae praesto sunt, edi deberent, quae correctu finibus Ecclesiae optime respondere posse existimarentur. Unicum Canticum, probe emendatum aut elaboratum pro quavis occasione sufficere videtur, non solum ideo, quia haec numero per annum pauciore^* plebs saepius audita facilius condiscere, memoria retinere, et cum organista cantare posset, sed ideo cumprimis, ut uniformitas in cultu divino ei hac quoque parte^* ubivis locorum eo felicius efflorescat.

Benignitati et Protectioni Celsitudini Vestrae^*

enixissime commendatus, Paternam Benedictionem humillime imploro, et^* inter manum osculu profundissim cum veneratione filialique devotione emorior ^*