Illustrissime Domine Comes, Supreme Studiorum Regie Director
Domine Gratiosissime, humillime colendissime!
Sub 29a Iunii anni currentis No 949. dignabatur illustrissima Dominatio Vestra disponere, ut cum excelsum Consilium Regium Locumtenentiale super expletis per dominos exvisitatores in re litteraria servitii annis, eorundem applicatione, denique ad doctionem Latinarum scholarum inclinatione informari velit, de his punctis intuitu dominorum visitatorum Vitéz, Wályi et Urbán relationem meam submitterem.
1um quidem dominum Emericum Vitéz de Ivánka circa institutum literarum ab ultimis mensis Decembris 1789. diebus usque 1am Maii anni huius dum scilicet officium visitatorum scholarum normalium ex altissima ordinatione regia cessaret, servivisse. Sub decursa tamen horum 4. mensium, et zeli pro incremento rei fidei suae concreditae et peculiaris prudentiae specimina tanta edidisse, ut sine partium studio asserere possim, hunc seu in effectuandis feliciter ordinibus ab inspectoratu scholarum harum ad se dimissis, seu in directione scholarum sui circuli paedagogica, addam etiam in conciliando magistratualium comitatus Hevesiensis, et Districtus Jazygum favore, excellent[issimi] domini episcopi Agriensis patrocinio et eorum quibus praefectus est, amore, et aestimio, ex dominiis districtus huius scholarum normalium visitatoribus nulli fuisse secundum. Felicissimus rei successus ostendisset hunc talem futurum fuisse, qualem cognitum iudicavi, ni statim cum accessu ad officium hoc institutum harum scholarum collabescere coepisset, et universi comitatus, testantibus id determinationibus suis, illustrissimae Dominationis Vestrae partim, partim vero mihi transmissis, iudices locorum a praestando visitatoribus his obsequio sub interminatione gravioris animadversionis retraxissent. Inclinationem tamen ad instituendas scholas Latinas lundem habere non credo; nec, si vellet, nota eiusdem indole, quae non ad instituendum, sed ad dirigendum comparata est, applicandum censeo.
2.) Dominus Andreas Wályi primum quidem Leutsoviae populares suos in lingua Germanica instituit, postea anno 1787. mense Septembri classi 1ae apud regiam scholam normalem Cassoviensem praefectus est, in eaque omnium amorem et aestimium ita sibi conciliavit, ut binis excelsi Consilii Locumtenentialis Regii intimatis altissimo nomine regio collaudari meritus sit. Senescente anno 1789. scholis normalibus comitatuum Borsodien[sis,] Gőmőr et Torna in qualitate visitatoris regii praefectus est, ex qua statione cum reliquis suis sociis 1a Maii excidit. Indoles eius pro nulla re magis, quam pro instituendo nata est. In directione certe scholarum harum dum Miskoltzini loco nativitatis suae moraretur, (seu ob accitam popularium suorum invidiam, quod consecuta hac statione eos, qui se huic pares crederent, repente exsuperasset, seu ob id quod commixtionem scholarum apud Protestantes fervidius adurgeret) infelix fuerat. Annos vix 27 natus, linguarum Hungaricae, Germanicae, Slavicae, praeter Latinam, gnarus, sagaci ingenio praeditus, scholis Latinis aptissime praefici potest.
3.) Dominus Andreas Urbán instituto litterario ante sublationem officii sui 4. mensibus admotus est. primo statim servitii sui mense labefactatis rebus nostris nullum exerendi sui zeli et capacitatis habuit campum. Fecit tamen quod per rei circumstantias licuerat, et contestatus est, se, si licuisset omnia quae ab eo exspectarentur indefesse executum fuisse: latis certe iis determinationibus in comitatu Scepusiensi et Sárosiensi ut magistri scholarum trivialium a methodo normali recedant; communitates vero ordinibus visitatorum non obsequantur, monendus mihi erat saepius, ut usque ad exitum rei ne minimum quidem occipiat, et zelum suum prudenter moderetur. Id quod ego quidem ei bonam in partem interpretatus sum, ut ut hac rerum convulsione facile tristes sequelas post se trahere potuisset. Lingua Slavica ei maxime familiaris est; loquitur tamen Hungaricam et Germanicam etiam, ita ut si institutioni scholarum Latinarum praeficeretur, eundem iis commode praefici censerem.
Haec sunt quae relate ad praememoratam illustrissimae Dominationis Vestrae dispositionem humillime referendum duxi; caeterum gratiis commendatus iugi cum venarationis cultu persisto. Cassoviae 4. Augusti 1790.
Illustrissimae Dominationis Vestrae
humillimus servus
Franc[iscus] Kazinczy.
[A külzeten a tanulmányi főigazgatóság bejegyzése:] Relatio domini nationalium inspectoris, quoad tres Cassoviensis Litterarii Districtus exvisitatores provocative ad gratiosum intimatum de dato 28. Maii anni currentis No 15387[.] submittitur. Cassoviae 11. Augusti 1790.